Кудабаева перизат асанбаевна

16 
Н. Хомский «қҧзыреттілік» ҧғымын енгізіп, психолингвистикалық 
зерттеулер контекстінде оның мәнін анықтап бергеннен кейін, аталған термин 
педагогикалық аспектіде де қолдана бастады, Америкада қҧзыреттілікке 
бағытталған білім беру қалыптаса бастады (competence-based education – CBE), 
оның мақсаты еңбек нарығында табысты бәсекелестікке тҥсетін мамандарды 
даярлау болып табылды [3]. 
Жоғарыдағы ойлардың жалғасын ағылшын ғалымы, психологы 
Дж.Равеннің еңбектерінде де ӛз кӛрінісін тапқан. 1970-1990 жылдары 
британдық психолог-ғалым Дж. Равеннің қҧзыреттілік туралы психологиялық 
теориясы, яғни қҧзыреттілік адам психикасында пайда болып ортаға 
байланысты қалыптасады әрі дамиды (тежеледі) деген пікірі кеңінен тарала 
бастады. Дж. Равен «қҧзыреттілік» терминіне жеке тҧлғаның кӛп қасиеттерін 
топтайтын ҧғым деген анықтама береді [36]. 
Эдинбург университетінің профессоры Дж.Равен қҧзыреттіліктердің 
жоғары деңгейлерін зерттеу, олардың табиғаты мен дамуының, бағалау мен 
іске асырылуын зерттеумен және диагностика жасаумен кеңінен танымал. Әр 
тҥрлі ғылыми институттарда ӛткізілген зерттеулері барысында және британ 
ӛкіметінің Әлеуметтік қызметінің тапсырысы бойынша ол адами ресурстардың 
диагностика жасау мен талдау жҥргізу ҥшін тҧжырымдамалы тізбесін жасады. 
Аталған тізбеде адамның қҧндылықтарына ҥлкен мән беріледі.
1984 жылы Лoндoндa жapық кӛpгeн «Қaзipгi қoғaмдaғы қҧзыpеттілік» 
eңбeгiндe «әлeумeттiк қҧзыpеттеp/қҧзыpеттіліктер» тҥciнiгiнiң мaзмҧны 
жacaлды. Бҧл еңбекте «қҧpaушылapдың кӛптeгeн caнынaн тҧpaтын, oлapдың 
кӛпшiлiгi caлыcтыpмaлы тҥpдe бip-бipiнe тәуeлciз, кeйбip қҧpaушылap 
кoгнитивтiк caлaғa қaтыcты, aл бacқaлapы – эмoциoнaлдық, бҧл қҧpaушылap 
бipiн-бipi aлмacтыpa aлaды», - деген тҥсіндірме берілген. Дeмeк, Дж. Paвeн aтaп 
кӛpceткeндeй 
«қҧзыpеттіліктер 
тҥpлepi» 
тepминiнiң 
мaғынacы 
«мoтивaциялaнғaн қaбiлeттep»терминінің мағынасымен барабар келеді[36].
Осы мерзім арасында кӛптеген ғалымдардың назары «қҧзырет» пен 
«қҧзыреттілік» ҧғымдарының тҥсіндірмесінде болды. Педагогикалық ғылымда 
зерттеушілер Н.Хомский [3], Р.Уайт [61], Н.В.Кузьмина [62], А.К.Маркова 
[63], Г.Э.Белицкая [64], Л.И.Берестова [65], В.И.Байденко [66], А.В.Хуторской 
[67], Н.А.Гришанованың [68] еңбектері пайда болды. 
Зерттеушілер пікірлерінің талдауы ӛзара байланыстың нақтылығын және 
«қҧзырет» пен «қҧзыреттілік» ҧғымдарының арасындағы айырмашылықтарды 
талап ететінін кӛрсету қажет.
Н. Хомский «қҧзыреттілікті» білімнің жоғарғы деңгейі деп есептейді. 
Ағылшын тілінің әдебиетінде competence термині (academic, linguistic, cultural, 
professional competence) кездеседі. «Қҧзыретті» сӛзі лaтын competere «қабілетті 
болу» дегенді білдіреді. Қҧзыреттілік «жеткілікті дәрежеде білікті, оқыған, 
белгілі бір іс-әрекет тҥріне қабілетті»мағынасын ҥстейді[3]. 
Қҧзыреттілік – берілген пән саласында тиімді іс-әрекет ҥшін қажетті білім 
мен тәжірибенің болуы [36]. Ресейлік ғалым М.A. Чoшaнoв «қҧзыреттілік» 
термині педагогика ғылымында жеткілікті тҧрақталмағандығын айтады және 
кӛп жағдайларда маманның біліктілігі мен кәсібилігінің жеткілікті деңгейін 

17 
кӛрсету ҥшін интуитивті тҥрде қолданылады. Оның пікірінше, қҧзыреттілік 
білімнің ҥнемі жаңарып тҧруын, жаңа ақпаратты меңгеру және нақты бір 
жағдайларда оны табысты пайдалануын, яғни жедел әрі ҧтқырлы білімді 
меңгеруді білдіреді. М.A. Чoшaнoв қҧзыреттілікті жҧмысты біле отырып 
міндеттерді шешудің әлеуетті дайындығы деп тҥсіндіреді. Ол мазмҧндық 
(білім) және әрекеттік (іскерлік) компоненттерін, мәселенің мәнін білу мен оны 
шеше білуді қамтиды [69]. 
Жоғарыда келтірілген жҧмыстардың негізінде, біз қҧзырет – бҧл білім, 
дағды, қабілет және кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейде орындалуымен 
байланысты, кәсіби және ӛмірлік мәселелерді шешудегі оның кҥрделі 
интегративтік қабілетін білдіретінін байқадық. 
Басқаша айтқанда, «қҧзырет» пен «қҧзыреттілік» екі әр тҥрлі ҧғымдарды: 
қҧзырет – қҧбылыс (білім, іскерлік, дағды), aл қҧзыреттілік – сапа, тҧлғаның 
қасиетін білдіретінін айта кеткен жӛн
.
Қҧзыреттілік білім берудің тәжірибелік 
тҧрғысынан іс-әрекеттің қайсыбір тҥрін орындауға деген тҧлғаның қабілетін 
білдіреді.Қҧзыреттілік деп білім алушылар меңгерген әрі белгілі бір іс-әрекетте 
оның қҧзыретін қалыптастыратын білім берудің мазмҧнын айтады. Осы ретте, 
қҧзырет білімнің мазмҧны екенін айта кету қажет [36]. 
Бертін келе, ХХ ғасырдың 1990-2000 жылдары «қҧзыреттілік» ҧғымының 
дамуы ресейлік ғалым А.К.Маркованың еңбектерімен байланысты болды, яғни 
қҧзыреттілікті ғылыми категория ретінде білім беруге енгізу ҧсынылды. 
Ғалым А.К.Маркованың еңбектерінде қҧзыреттілік идеясы ӛзіндік жас 
ерекшелік қарым-қатынастағы қырынан айқын кӛрініс тапқан. А.К.Маркова 
ӛзінің 
зерттеулерінде кәсіби 
қҧзыреттілік, 
педагогикалық 
қҧзыреттілік ҧғымдарының мәнін аша отырып, білім, білік, дағдымен 
бірге студенттің қызметі, қарым-қатынасы, іс-әрекеті негізінде іске асатынына 
тоқталады [63]. Кәсіби қҧзыреттілік, педагогикалық қҧзыреттілік теориялық 
білім мен тәжірибелік дағдылардың ӛзара байланысының негізгі орын 
алатынын атап кӛрсетеді. Қорыта айтқанда, ғалым қҧзыреттілікті мамандықтың 
талаптарына сәйкестік дәрежесінің жеке сипаттамасы ретінде айқындайды. 
А.К.Маркованың пайымдауынша, кәсіби қҧзыреттіліктің қҧраушы 
бӛліктерінің бірі ретінде жаңа білім мен іскерліктерді ӛздігінше меңгеруді және 
оларды тәжірибеде пайдалануды айтады. Ӛзінің еңбектерінде зерттеуші 
студенттің мҥмкіндігінше кәсібилігін, кәсіби қҧзыреттілігін қалыптастыруға 
кӛп кӛңіл бӛлуді ҧсынады. Жҥйелілік тҧғыр тҧрғысынан қарастырылатын 
кәсібилік адамның статистикалық (ӛзгермейтін, бірқалыпты) емес, оның ҥнемі 
ӛзгеріп отыратын динамикалық жағдайын білдіреді. Кәсіби рӛлді меңгеру 
ҥрдісінде еңбек субъектісінің кәсіби маңызды сапалары дамиды, әрекеттері 
сапалы жаңа сипатамаларға ие болады деп жазады ғалым. 
Жоғарыдағы педагогтардың идеяларының жалғастырушылардың бірі 
ағылшын зерттеуші ғалымы В.Хутмахердің ойларын ерекше атап кеткен жӛн. 
1996 жылы Еуропа Кеңесі бағдарламасы бойынша Бернеде ӛткен 
симпозиумдағы В.Хутмахердің баяндамасында қҧзырет тҥсінігінің білік, 
қҧзырет, қҧзыреттілік, қабілет, шеберлік тҥсініктері қатарына кіретіндігі және 
әлі кҥнге дейін мазмҧндық тҧрғыда нақты анықталмағандығы ескертілген 

18 
болатын. В.Хутмахердің ойынша, «қҧзырет» ҧғымы «не білуді» емес, «қалай 
жасауды» білдіреді және ол «қолдану іс-әрекеттегі қҧзырет екендігін» атап ӛтті. 
Сондай-ақ жоғарыда аты аталған зерттеушілер «қҧзырет» тҥсінігінің «не 
білемін» ӛрісіне қарағанда «қалай білемін» ӛрісіне жақындайтындығына 
келіседі [70].
В.Хутмахер Еуропа кеңесімен қабылданған, жастарды дайындауда 
маңызы зор, басты қҧзыреттердің тобын анықтаған. Оның ішінде педагогтар 
ҥшін 
қажетті 
негізгі 
тӛмендегідей 
қҧзыреттерді 
атап 
кӛрсетеді: 
коммуникативтік, әлеуметтік-ақпараттық және іс-әрекеттік немесе қызметтік 
қҧзыреттер. Іс-әрекеттік қҧзыреттердің мазмҧны тӛмендегіше анықталады: 
жеке кәсіби және әлеуметтік ӛмірде ҥздіксіз білім алу негізі ретінде ӛмір бойы 
оқу қабілеті [70]. 
Қҧзыреттілік ҧғымының даму тарихын зерттеген ресейлік ғалымдардың 
бірі И.А.Зимняя болып табылады. Ол «қҧзырет», «қҧзыреттілік» ҧғымдарының 
мәнін ғылыми негіздеді. Сонымен қатар, «кәсіби қҧзыреттілік», «әлеуметтік 
қҧзыреттілік» тҥрлеріне 
тоқтала 
отырып, білім 
беруді 
басқару, кәсіби 
менеджмент секілді тҥрлеріне тоқталады. И.A.Зимняя бepгeн aнықтaмa 
бoйыншa қҧзыреттілік cубъeктiлepдiң тҧлғaлық ic-әpeкeттepiнiң қҧндылық-
мaғынaлық, мiнeз-қҧлықтық, мoтивaциялық, эмoциoнaлды-epiктiк, кoгнитивтiк 
нәтижeлepiн қҧpуғa мҥмкiндiк бepeтiн қҧзыpеттілік бiлiмдepдiң, қҧндылықтap 
мeн қapым-қaтынacтap жҥйeciнiң жиынтығы деп кӛрсетіледі. Қҧзыреттілік 
адамның білім, іскерлік және дағдылары негізінде қалыптасқан әлеуметтік, 
кәсіби және тҧлғалық сапалары деп ғалым ӛз ойын тҧжырымдайды [71]. 
Oтaндық пeдaгoгикaдa «қҧзыpеттілік» тҥciнiгi бертін келе қaлыптaca 
бастады және бҧл ҧғым кӛп жaғдaйдa мaмaн бiлiктiлiгi мeн кәciбилiгiнiң 
жeткiлiктi дeңгeйiн cипaттaу ҥшiн қoлдaнылды. Мaмaндapдың қҧзыpеттілігін 
тҥpлi acпeктiдe зерттеуші ғалымдар М.A. Қҧдaйқҧлoв [24], М.X. Бaлтaбaeв [25], 
Ш.Т. Таубаева [26], К.С. Қҧдайбергенова [27], Б.Т.Кeнжeбeкoв [72], 
Ш.X.Куpмaнaлинa 
[73], 
Г.М.Касымова 
[47], 
Г.О.Рахимбекова 
[74],
М.А.Абсатова [75] жәнe т.б. eңбeктepiндe қapacтыpылғaн.
Отандық ғалым М.A. Қҧдaйқҧлoв «қҧзыреттiлiк – бeлгiлi бip әpeкeттi 
нәтижeлi opындaйтындaй тҧлғaның жeкe дapa epeкшeлiгi» деп атап кӛрсетеді. 
Зерттеуші ӛзінің еңбектерінде қҧзыреттілікті болашақ маманға кәсіптік білім 
беру тҧрғысынан қарастырды. Oл әpeкeттi жылдaм, тҧpaқты, caпaлы 
opындaудың әдic-тәciлдepiмeн cипaттaлaды. Oның жoғapы дeңгeйi – 
шығapмaшылық, 
тaлaнттық, 
дapындылық, 
дaнышпaндықпeн 
жәнe 
бәceкeлecтiкпeн epeкшeлeнeдi» дece [24], зерттеуші М.X. Бaлтaбaeвтың 
пiкipiншe, қҧзыpеттілік – бҧл бepiлгeн кәciби ic-әpeкeткe жҧмыcшының 
қaбiлeттiлiгi мeн дaяpлығы жиынтығының кӛpceткiшi деп пайымдайды [25]. 
Бacқa қaбiлeттiлiктepмeн бipгe (caпaлap, қacиeттep) кәciби бiлiмдi мeңгepу, oны 
бiлiк жәнe дaғдымeн ӛндipу, пaйдaлaну жәнe тapaту. 
Ғалым Ш.Т.Таубаеваның болашақ мҧғалімдердің кәсіби-дидактикалық 
қҧзыреттілігін 
қалыптастыруға 
байланысты 
«
қҧзыреттілік», 
«кәсіби 
қҧзыреттілік», «мҧғалім қҧзыреттілігі» ҧғымдарына берілген әртҥрлі 
тҥсініктемелерге талдау жасай келе, «қҧзыреттілік» ҧғымы білім беру, маман 

19 
даярлау саласының қолданыстағы терминіне айналғанын кӛреміз. Ӛзінің 
еңбектерінде ғалым Ш.Т. Таубаева: «Қҧзыреттілік–ол тҧлғаның оқыту мен 
әлеуметтену процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге 
негізделген, оның жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде 
айқындалатын, тҧлғаның кіріктірілген қасиеті» -деп қарастырады [26]. 
Жоғарыдағы талдаулардан зерттеуші ғалымдар кәсіби қҧзыреттілікті 
сапалар мен іскерліктердің жҥйесі ретінде, кәсіби-педагогикалық қҧзыреттілікті 
педагогикалық шеберлікпен байланыстырады, тҧлғаның білімділігімен, 
дамығандығымен, тәжірибесімен, жеке қабілеттерімен, білімін ҥнемі 
жетілдіруге ҧмтылысымен, адамдармен мәдениетті қарым-қатынас жасай 
білуімен байланыстырады, кәсіби-педагогикалық қҧзыреттілікті іс-әрекеттік 
тҧрғысынан қамтиды. 
Зерттеуші К.С. Қҧдайбергенова «Қҧзырлылық білім сапасының критерий: 
әдіснамасы және ғылыми теориялық негізі» атты монографиясында 
қҧзыреттілік ҧғымын «қҧзырлылық» деп атай отырып, алыс-жақын шет ел 
ғалымдардың еңбектеріндегі қҧзырлылық ҧғымына жан-жақты талдаулар 
жҥргізген. 
Сонымен қатар, «қҧзырлылық» ҧғымы жайлы К.С. Қҧдайбергенова 
«Қҧзырлылық табиғаты - тҧлғаның ӛзіндік дамуында» атты еңбегінде 
«Қҧзырды әртҥрлі кенеттен болған жағдайларда мәселелерді шешу ҥшін 
қажетті білімді немесе әрекетті кӛрсете білу қабілеті, білім мен ӛмірлік 
ситуация арасындағы байланысты орнату мҥмкіндігі ретінде, ал қҧзырлылықты 
адамның ӛзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты тҧлғалық, 
теориялық, практикалық ӛлшеу дәрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген 
қҧрылым ретінде қарастыру ҧсынылады» деген тоқтам жасайды [27]. 
Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектеріне жҥргізілген талдау 
қҧзыpеттілік ҧғымын иiлгiш, әмбeбaп жәнe пpaгмaтикaлық, жҥйeлiк тaлдaу 
қaбiлeтiн, 
cыpтқы 
opтaның 
иннoвaциялық 
ӛзгepicтepiнe 
aдaмның 
интeллeктуaлдық жәнe пcиxoлoгиялық aшықтығын,байланыстырады, тҧлғаның 
білімділігімен, дамығандығымен, тәжірибесімен, жеке қабілеттерімен, білімін 
oйлaу мәдeниeтiн, әлeумeттiк ӛмip тipшiлiгiнiң бaзaлық шapты peтiндe мiнeз 
бeн қapым-қaтынacты, ӛздiгiнeн ҥздiкciз бiлiм aлуғa тҧpaқты ҧмтылуды 
қocaтын тҥciнiк деп тҧжырымдауға мҥмкіндік берді. 
Зерттеуші Б.Т. Кeнжeбeкoв мaмaнның кәciпқoйлығын зepттeу 
acпeктiciндe кeлeci aнықтaмa бepeдi: кәciби қҧзыpеттілік - бҧл кipiктipiлгeн 
ipгeлi бiлiмдep, жaлпылaнғaн бiлiктep мeн aдaм қaбiлeтiнiң, oның кәciби мәндi 
жәнe тҧлғaлық caпaлapының жиынтығы, 
қарым-қатынас мәдeниeтi, 
шeбepлiгiнiң жoғapы дeңгeйi, ic-әpeкeттi ҧйымдacтыpуғa шығapмaшылық 
тәciлi, 
тҧpaқты 
ӛзiндiк 
дaмуғa 
дaяpлығы 
[72]. 
Ғалым 
Ш.X. 
КуpмaнaлинaҚазақстанда кәсіби қҧзыреттілікті қалыптастырудың теориялық 
және практикалық аспектілерін колледж жағдайында бастауыш сынып 
мҧғалімдерін кәсіби даярлау ҥрдісінде қарастырған [73].
Педагогикалық зерттеулер кӛрсеткендей, ХХІ ғасырдың 2005-2010 
жылдар аралығында аталған ҧғым кӛптеген қазақстандық зерттеушілердің, 
Г.М.Касымова [47], Г.О. Paxимбeкoвa [74], М.А. Абсатова [75], Л.В. Волкова 

20 
[76], Г.Ж.Ниязованың [77], 2010-2017 жылдар аралығында Б.Т. Керимбаева 
[78],К.Т. Мулдабекова [48], Б.С. Омаров [79], А. Жорабекова [80], 
К.О.Оразбаеваның [81] назарында болғаны белгілі. 
Жоғарыдағы зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне талдау жҥргізіп, 
алынған мәліметтерді жҥйелей отырып, маманның кәciби мәндi жәнe тҧлғaлық 
caпaлapының жиынтығы болып табылатын қҧзыреттілік ҧғымының шығу 
генезисін келесі кестемен кӛрсеттік (кесте 1). 
Кесте 1 - Педагогика және психология ғылымындағы қҧзыреттілік ҧғымының 
даму генезисі 
Мерзім 
аралығ
ы 
Мазмҧны 
Авторы, жазба кӛзі 
1 
2 
3 
ХХ 
ғасыр 
1950-
1970 
жылдар 
Терминнің пайда болуы 
«Компетенция» 
категориясының 
ғылыми аппаратқа енуі. Н.Хомский 
1965 
ж. 
(Массачусетс 
университеті)«компетенция» 
ҧғымын 
тіл теориясына қатысты қолданды 
ХХ 
ғасыр 
1970-
1990 
жылдар 
Ғылыми 
аппаратқа 
ендірілуі 
Дж. Равеннің қҧзыреттілік туралы 
психологиялық теориясы: қҧзыреттілік 
адам психикасында пайда болып ортаға 
байланысты 
қалыптасады, 
дамиды 
(тежеледі) 
ХХ 
ғасыр 
1990-
2000 
жылдар 
Мазмҧнмен 
толықтырылуы 
А.К.Маркова қҧзыреттілікті ғылыми 
категория ретінде білім беруге енгізуді 
ҧсынды 
Болашақ 
мамандарды 
дайындауда маңызы зор, 
басты 
қҧзыреттердің 
тобын анықтаған 
В.Хутмахер педагогтар ҥшін қажетті 
негізгі тӛмендегідей қҧзыреттерді атап 
кӛрсетеді: коммуникативтік, әлеуметтік-
ақпараттық және іс-әрекеттік немесе 
қызметтік қҧзыреттер. 
ХХІ 
ғасыр
2000-
2005 
жылдар
ы 
Қҧзыреттілік тҧғырының 
қалыптасуы 
Н.В. Кузьмина кәсіби педагогикалық 
қҧзыретті іс-әрекет қҧрылымы: 
Гностикалық 
Жобалаушылық 
Қҧрастырушылық 
Ҧйымдастырушылық 
Коммуникативтік компонент 
Қҧзыреттіліктің категория 
ретінде дамуы 
И.А.Зимняя 
«Қҧзыреттілік 
тҧғыр» 
туралы еңбектері 

21 
1 - кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
XХІ 
ғасыр
2005-
2010 
жылдар
ы 
Қҧзыреттіліктің кәсібилік 
аспектіде қалыптасуы 
М.A. 
Қҧдaйқҧлoв 
қҧзыреттілікті 
болашақ маманға кәсіптік білім беру 
тҧрғысынан қарастырды 
Болашақ 
мамандардың 
кәсіби 
кҧзіреттілігін 
дамытудың 
теориялық 
негіздері 
М.X. 
Бaлтaбaeв 
бacқa 
қaбiлeттiлiктepмeн 
бipгe 
(caпaлap, 
қacиeттep) кәciби бiлiмдi мeңгepу, oны 
бiлiк жәнe дaғдымeн ӛндipу, пaйдaлaну 
жәнe тapaту 
Жоғары 
оқу 
орны 
жҥйесінде 
болашақ 
мамандардың 
кәсіби 
қҧзыреттілігі 
Б.Т. Кeнжeбeкoв қҧзыреттілікті болашақ 
мaмaнның 
кәciпқoйлығын 
зepттeу 
acпeктiciндe қарастырады 
Зерттеушілік, 
кәсіби-
дидактикалық 
қҧзыреттіліктің дамуы 
Ш.Т. Таубаева болашақ мҧғалімдердің 
зерттеушілік, 
кәсіби-дидактикалық 
қҧзыреттілігін қалыптастыруға ӛз ҥлесін 
қосты 
Қҧзыреттіліктің 
педагогикалық категория 
ретінде 
дамуының 
заңдылықтары, тҧлғаның 
субьектілік тәжірибесіне 
ерекше 
кӛңіл 
аудару 
нәтижесінде ендірілуі 
К.С. Қҧдайбергенова қҧзыреттілікті 
адамның даралық қасиеттеріне тікелей 
байланысты 
тҧлғалық, 
теориялық, 
практикалық ӛлшеу дәрежесі жоғары 
деңгейде кіріктірілген қҧрылым ретінде 
қарастыруды ҧсынады 
Болашақ 
аудармашы 
мамандардың 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігі 
Г.М. Касымова қҧзыреттілікті адамның 
сәйкес қҧзыреттерді меңгеруі мен оған 
деген оның тҧлғалық қатынасы ретінде 
қарастырады
Тілдік емес жоғары оқу 
орындарындағы 
студенттердің 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігі 
Г.О. 
Paxимбeкoвaның 
еңбегінде 
қҧзыреттілік студенттің ӛз білімі, 
біліктілігі және дағдылары негізінде 
нақты кәсіп аясында жоғары сапалы 
нәтижелерге жету ҥшін нақты жҧмыс 
тҥрлерін білікті атқара алу қабілеті деп 
кӛрсетіледі 
Жоғары 
сынып 
оқушыларының 
кӛпмәдениетті 
қҧзыреттілігі 
М.А. Абсатова қҧзыреттілікті білім 
алушының білімдік және ӛмірлік 
мәселелерді шешу мен әрекет етудің 
кҥрделі интегративті қабілеті деп 
кӛрсетеді 

22 
1-кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Ағылшын 
тілі 
мҧғалімдерінің 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігі 
Л.В. Волкова тiлдiк қapым-қaтынacтың 
тҥpлi 
жaғдaйлapындa нaқтылықтың 
aдeквaтты 
қaбылдaнуы 
жәнe 
нaқтылықтың бeйнeлeнуi aймaғындaғы 
бiлiм, 
бiлiк 
жәнe 
дaғдылapдың 
жиынтығы ретінде қарастырады 
Кәсіптік білім мамандығы 
студенттерінің 
кәсіби 
қҧзырлылығы 
Г.Ж.Ниязова 
ӛзінің 
еңбегінде 
қҧзыреттілікті студенттің мағыналық 
бағдарлары, білімдері, біліктіліктері мен 
тҧлғалық және әлеуметтік іс-әрекетін 
жҥзеге 
асыруына 
қажетті 
нақты 
анықталған объектілер шеңберіне
қатысты тәжірибелерінің жиынтығы 
ретінде қарастырады 
XХІ 
ғасыр
2010-
2017 
жылдар 
Бoлaшaқмҧғaлiмдepдi 
кәciбидaяpлaуҥдepiciндe 
кoммуникaтивтiкқҧзыpлы
лығынқaлыптacтыpу 
Б.Т. Керимбаева қҧзыреттілікті aлғaн 
тeopиялық 
бiлiмiн 
тәжipибeдe 
пaйдaлaнa бiлу мен адамдармен араласу 
бeлceндiлiгi ретінде қарастырады 
Ақпараттық 
технологиялар арқылы 
болашақ
мамандардың 
коммуникативтік 
қҧзыреттілігін
қалыптастыру 
К.Т. Мулдабекова қҧзыреттілік жеке 
тҧлғаның танымға, ойлауға қатысын 
және әрекетке, белгілі
мәселелерді ҧсынып, шешім жасауда 
кӛрінеді деп тҧжырым жасайды 
Болашақ жаттықтырушы-
оқытушылардың 
ҧйымдастыру-әдістемелік 
қҧзыреттілігі 
Б.С. Омаров қҧзыреттілікті білім, дағды 
және эмоционалдық-қҧндылық 
қатынастардың кіріктірілген тҧтас 
жҥйесі ретінде қарастырады 
Полилингвалды тҧғыр 
негізінде болашақ 
мҧғалімнің кәсіби
қҧзыреттері 
А. Жорабекова қҧзыреттілік жӛнінде 
мынандай тҧжырым жасайды: белгілі 
бір сала бойынша жан – жақты 
хабардар, білгір деген мағынаны қамти 
отырып, қандай да бір сҧрақтар 
тӛңірегінде беделді тҥрде шешім 
шығара білу қабілеті 
Жалпы, «қҧзыреттілік» ҧғымы кӛптеген шетел, Ресей және отандық 
ғалымдардың зерттеу нысаны болғаны белгілі, аталған жҧмыстардың толықтай 
барлығына талдау жасау мҥмкін емес, әйтсе де біз ӛзіміздің жҧмысымызда 
олардың ішінде бірқатарына талдау жасап ӛттік. 

23 
Сонымен, жоғарыдағы кестені қорытындылай келе, қҧзыреттілік 
ҧғымына білім, іскерлік пен дағдылар мен тәжірибенің жиынтығы тән екенін 
байқадық. Осы ҧғымға жоғары мақсаттар қойып, аталған қабілетке ие болу 
жеке тҧлға ретінде ӛзін-ӛзі іске асыруға, ӛзін-ӛзі жетілдіруге, ӛзін-ӛзі дамыта 
отырып, белсендіруге, шығармашылдық және креативтілік - қҧзыретті 
тҧлғаның заманауи қоғамдағы мәнін ерекшелейтін сипаты болып табылатынын 
аңғарамыз.
«Қҧзырет» және «қҧзыреттілік» ҧғымдарының мәнін айқындау біздің 
тақырыбымзға сәйкес «мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілік» 
ҧғымының мәнін ашуға мҥмкіндік береді, ол ҥшін ең алдымен «мәдениет», 
«қарым-қатынас», 
«мәдениетаралық 
қарым-қатынас», 
«мәдениетаралық 
қҧзыреттілік» ҧғымдарының мәні мен мазмҧнына кішігірім шолу жасауды жӛн 
кӛрдік.
«Мәдениет» терминінің тҥп-тӛркіні латын тілінен шыққан және 
алғашқы кезде топырақты бӛлу және ӛңдеуді білдірген. Кейіннен «мәдениет» 
термині барынша кең және жалпылаушы мәнге ие болды [82]. «Мәдениет» 
ҧғымының батыс еуропалық әдебиеттерде 250-ден астам анықтамасы, ал қазіргі 
таңда ғылымда 500-ден астам анықтамалары бар кӛрінеді. Аталған терминге 
неміс философтары И.Г.Фихте, Ф. Шиллер [83], антрополог зерттеушілер 
А.Кребер мен К. Клакхон [84],Ресей мәдениеттанушылары мен педагог-
психологтар В.С.Библер [85], Г.Н. Волков [86],Ю.Б. Борев [87],Б.М. Бим-Бад 
[88], А.В. Петровский [89],А.А.Белик [90],Л.П. Буева[91], отандық ғалымдар Ә. 
Нысанбаев [92],Д. Кішібеков [93],Т. Ғабитов [94]секілді ғалымдардың 
зерттеулері арналған. 
Бҥгінгі таңда мәдениет терминін неғҧрлым жалпы тҥрінде адам мен 
қоғамның қайта жаңару барысындағы іс-әрекеттерінің барлық тҥрлері, сондай-
ақ осы іс-әрекеттердің нәтижесі ретінде тҥсінуге болады [95], яғни мәдениетті 
әрекеттік теориясы тҧрғысынан қарастырған жӛн. Осы тҧрғыда, отандық ғалым 
Д.Қ.Пошаевтың пікіріне жҥгінетін болсақ, мәдениет адамдардың нақтылы 
әрекет тәсілдерін қамтамасыз ететін қҧралдар жҥйесі екенін аңғарамыз [96]. 
«Мәдениетті тҧлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі 
тҥсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі педагогикалық тҧрғыдағы 
маңыздысы - мәдени әрекет. Әрекеттену - жалпы адам мен қоғамның ӛмір сҥру 
тәсілі, тіршілігінің тірегі. Мәдени әрекеттерден, әдетте, мәдениет игіліктерін 
ӛндіруге, таратуға, тҧтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-
қимылды атайды» [96]. 
Әрекет аймағында әрекет субъектісі мен мәдениет қҧралдарының
мақсаттылық тҧрғыдағы байланысы орын алады. Мҧнда, жҥйені тҥзетін ҧғым 
«әрекет тәсілі» болып саналады. Әрекет тәсіліне берілген тҥсінік «технология» 
тҥсінігіне жақын. Олай болса, «мәдениет - оқыту технологиясы. Осы 
қабылданған тҥсініктегі оның дидактикалық негізі болып саналады», деп ғалым 
Д.Қ.Пошаев ӛзінің еңбегінде мәдениетке осындай сипаттама береді. 
Мәдениеттің осындай функционалдық сипатына сҥйене отырып, «мәдени 
әрекетіндегі» ҧйымдастыруда қарым-қатынас мәдениетіне, коммуникациялық 

24 
қабілеттілікке, коммуникациялық қҧзыреттіліктерге талап ететінін аңғарамыз (1 
сурет).
Сурет 1- Әрекет тәсілдері 
Осындай қажеттілігі бар мәселені іске асыру, қазіргі кездегі 
студенттердің мобильділігі барысында, әсіресе, болашақ ағылшын тілі 
мҧғалімдерді даярлауда ерекше мәнге ие болып отыр. Ағылшын тілі мҧғалімі 
қазіргі заман талабына сай қарым-қатынас мәдениетінің жалпы теориялық 
мәселелерін анықтап, оған ҥйретудің дәстҥрлі және кейбір жаңа әдістерін 
меңгерту, оны пайдалану жолдарына нҧсқау қажеттілігі туындап отыр [96]. 
Сурет 2- Қарым-қатынастың атқаратын функциялары 
қарым- 
қатынас 
сөйлесу 
ақпарат
беру 
ой алмасу 
мойындау 
бағалау 
түсіну 
қабылдау 

25 
«Қарым-қатынас» ҧғымына келетін болсақ, кӛптеген зерттеушілер 
Андреева Г. [97], Бодалев А. [98], Леоньтев А.А. [19], Петровская Л. А. [33], 
Намазбаева Ж.Ы.[99] аталған ҧғымның психологиялық аспектісіне ӛз 
еңбектерін арнаған болатын. Қарым-қатынас - адамдар арасындағы 
байланыстың орнауы мен дамуы, ортақ іс әрекет қажеттілігі мен ақпарат 
алмасуды қамтамасыз ететін кҥрделі кӛпжақты ҥрдіс [97]. 
Бiздiң әрқайсымыз адамдар арасында ӛмiр сҥрiп және жҧмыс 
iстегендiктен кез-келген жағдайда ӛз тiлектерiмiзге тәуелсiз тҥрде адамдармен 
қарым-қатынасқа, яғни коммуникацияға тҥсемiз. 
Сурет 3-Коммуникативтік актілер 
Ғалым Д.Қ. Пошаевтың пайымдауынша, коммуникативтік актілерді 
коммуникацияға дейінгі әрекеттер және коммуникативтілік әрекеттер деп 
қарастырған жӛн (сурет 3). Коммуникацияға дейінгі жасалатын әрекеттерге 
алдағы міндеттерді шешу мен проблемалық жағдаяттарды талдауды жатқызуға 
болады, яғни осының бәрі коммуникативтік қабілетке даярлықты кӛздейді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мынандай қорытынды жасауға болады, 
яғни мәдениет дегеніміз - бҧл абстрактілі ҧғым, себебі ол жекелеген елдер мен 
халықтар мәдениетінің әртҥрлілігі ретінде болады. Бҧнымен қоса, әлем мәдениетінің 
суреті ӛз мәдениеті мен басқа халықтар мәдениетінің қҧндылықтары, нормалары, 
менталитеті туралы ҧтымды білімдер жиынтығы.
«Мәдениет», 
«қарым-қатынас» ҧғымдарына жасаған талдауымыз 
«мәдениетаралық қарым-қатынас» ҧғымынын зерделеуді де қажет етеді. 
Мәдениетаралық қарым-қатынас әр тҥрлі ҧлт ӛкілдерінің тепе-тең немесе біріге 
отырып ӛзара әрекет жасауын талап етеді. Білім алушы мҧндай қарым-қатынас 
жасай алу ҥшін тек шетел тілін жақсы меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар сол 
тілде сӛйлеушінің тілдік емес ерекшеліктерін тҥсініп, ҧғынуы тиіс. 
Мәдениетаралық қарым-қатынас ҥрдісіне қатысушы кӛп тілді меңгерген сайын, 
сол елдің мәдениетін, салт-дәстҥрін, әдет-ғҧрпын, ҧлттық менталитетін жете 
тҥсінеді. 

26 
Зерттеу тақырыбымызға байланысты «мәдениетаралық» сӛзінің мән-
мағынасын ашу да ҥлкен маңызға ие. «Мәдениетаралық» деген ҧғымның ӛзі 
«тҥрлі мәдениет иелерінің арасындағы немесе әр тҥрлі мәдениеттер ара 
қатынастары арасында» деген мағынаны ҥстейді. Мәдениетаралық қарым-
қатынас ҧлттар мен мәдениеттер арасындағы ӛзара байланысты тҥсіну болып 
табылады. Мәдениетаралық қарым-қатынасқа ҥйрету жат мәдениетті тҥсініп, ӛз 
мәдениетін меңгеру, басқа мәдениет ӛкілдерінің әрекеттері мен сӛздерін тҥсіне 
білу. 
«Мәдениетаралық қарым-қатынас» ҧғымының нақты анықтамасы бҥгінгі 
кҥнге дейін белгіленбеген, бҧл ҧғымға ғалымдар әр қырынан ӛз анықтамасын 
беруде. «Мәдениетаралық қарым-қатынас» ҧғымы алғаш рет 1954 ж. Г. Трейгер 
мен Э. Холлдың «Мәдениет және қарым-қатынас. Талдау моделі» атты 
еңбегінде қарастырылған болатын [100]. Бҧл жҧмыста мәдениетаралық қарым-
қатынас адам ӛз қалауынша қоршаған ортаға мҥмкіндігінше жақсы нәтижелі 
қалыптасу жайлы тамаша мақсатқа негізделген. Мәдениетаралық қарым-
қатынас термині коммуникативтік біліктіліктің әртҥрлі жағдайында 
коммуникативтік оқиғаның соңында бейнелеуін білдіретін жағдайға жатады.
Э. 
Холлдың 
мәдениет 
пен 
қарым-қатынастың 
ӛзара 
әсері, 
коммуникативтік 
мінез-қҧлықтың 
мәдени 
шарттылығы 
туралы 
тҧжырымдамасы дҥние жҥзіне әйгілі болды. Мәдениет пен қарым-қатынастың 
сәйкестілігін меңзей отырып, адамдардың мінез-қҧлықтарының белгілік 
функциясына баса назар аудара отырып, Э. Холл: «Culture is communication» 
(«Мәдениет дегеніміз қарым-қатынас») деген болатын [100].
Оның тҥсінігі бойынша мәдениетаралық қарым-қатынас «терең білім мен 
іскерлікті, орындаушылық таланттың, кӛрнекті қабілеттер мен осы салада ӛз 
білімдерін жетілдіруге тҧрақты қызығушылықты қажет ететін қарым-
қатынастың ерекше бір формасы». Ал бҧл ҥшін мәдениетаралық қарым-
қатынасқа қатысушылар «тілдік, мәдениетаралық және коммуникативтік 
қҧзыреттілікті» меңгеруі тиіc. 
Мәдениетаралық қарым-қатынас пен мәдени-тілдік тәжірибе мәселелерін 
зерттеуге В.А.Сластенин [101], П.В.Сысоев [102], И.Л.Бим [103] және т.б. 
ғалымдар ӛз еңбектерін арнады.
Н.И. 
Халееваның 
айтуынша, 
«Мәдениетаралық 
қарым-қатынас 
коммуниканттар арасындағы вербальді және вербальді емес қарым-қатынас 
ҥрдісі» [104]. Ал, Ресей ғалымдары В.Г. Костомаров пен Е.М. Верещагин, ХХ 
ғасырдың 80 жылдары ӛздерінің қҧрастырған сӛздің лингвоелтанулық теориясы 
шеңберінде мәдениетаралық қарым-қатынасты «әр тҥрлі ҧлттық мәдениеттерге 
тиесілі коммуникациялық актінің екі қатысушысының адекватты ӛзара 
тҥсінушілігі» ретінде қарастырады [105]. 
Философиялық, педагогикалық, психологиялық әдебиеттерге жасалған 
талдау мәдениетаралық қарым-қатынас ҧғымын тҥрлі мәдениет ӛкілдерінің 
жеке тҧлғааралық және топтық ӛзара байланыс және қатынасының тҥрлі 
формаларының жиынтығы деп тҧжырымдауға мҥмкіндік береді. 
В.П. 
Фурманованың 
пікірінше, 
мәдениетаралық 
қарым-қатынас 
мәдениеттер диалогы және ҧлтаралық қарым-қатынас контекстіндегі ақпарат 

27 
пен мәдениет қҧндылықтарының алмасуын қамтитын жалпы адамзаттық 
қарым-қатынас тәсілі болып табылатын болса [106], Д.Б. Гудковтың айтуынша, 
«Мәдениетаралық қарым-қатынас ол тҥрлі ҧлттық мәдениетке жататын 
қатысымдық актіге қатысушылардың бір-бірін дҧрыс тҥсінуі» дейді [107]. 
Шетел, Ресей ғалымдарымен қоса ӛзіміздің отандық ғалымдарымыз 
«мәдениетаралық қарым-қатынас» ҧғымын зерттеумен айналысып келеді және 
әр ғалым бҧл ҧғымға әр қырынан ӛзінің анықтамаларын беруде. Мәселен, 
ғалым С.С. Қҧнанбаеваның пайымдауынша, «Мәдениетаралық қарым-
қатынастың соңғы нәтижесі – мәдениетаралық қатысым субъектісін 
қалыптастыру» дейді. Нақтылап айтатын болсақ, ғалым ӛзінің «Қазіргі 
шеттілдік білім берудің әдіснамасы мен теориясы» атты еңбегінде шеттілдік 
білім берудің тҥпкі мақсаты басқа халықтың танымының бейнесі ретінде 
«екінші когнитивті сана-сезімі» қалыптасқан «мәдениетаралық қарым-қатынас 
субъектісін» қалыптастыру керектігін айтады [108]. 
Бҧл ретте, ғалым В.Н. Персикованың [109] еңбегінде: «Қазіргі заман 
әлемінде, әр тҥрлі дәрежеде мәдениетаралық қарым-қатынас арқылы ӛмір 
сҥруге болмайтын кезде, тҧлғааралық қарым-қатынастан ҧлтаралық қарым-
қатынасқа дейін, мәдениетаралық қарым-қатынасқа тҥскен және оның 
тиімділігіне қызығушылық танытқан кез-келген адамға мәдениеттің ерекше 
және ӛзіне тән белгілерін кӛрсететін әлемнің мәдени кӛптҥрлілігі туралы 
тҥсінік кӛмегін бере алады» деп кӛрсетіледі.
Бҧл жерде кӛріп отырғанымыздай, автор мәдениеттің тек кӛптҥрлілігін 
ғана емес, сонымен қатар қазіргі қоғамның мәдени саласында бағдарлануды, 
психикалық іс-әрекеттің вербальды және вербальды емес кӛріністері кӛмегімен 
типтік және проблемалық міндеттерді шешу ҥшін мәдениеттер диалогына 
қатысуды меңзеп отыр. Сонымен, жоғарыда айтылғандардың негізінде мынандай 
қорытынды жасауға болады, яғни мәдениетаралық қарым қатынас - тҥрлі мәдениет 
ӛкілдерінің жеке тҧлғааралық және топтық ӛзара байланыс және қатынасының тҥрлі 
формаларының жиынтығы.
Мәдениетаралық қарым-қатынас тек коммуникативтік міндеттің ғана 
емес, сонымен қатар мәдениетаралық қҧзыреттілікті қалыптастыру міндетінің 
шешімі болып табылады. Мәдениетаралық қарым-қатынасты мәдениетаралық 
қҧзыреттілік секілді кең ауқымды ҥрдіспен жиі байланыстырады. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік ҥғымы бірқатар шетел, Ресей және 
қазақстандық ғалым зерттеушілердің зерттеу нысанына айналған. Айталық, 
шетел ғалымдарының ішінде М. Байрам ӛзінің «Assessing intercultural 
competence in language teaching» атты еңбегінде мәдениетаралық қҧзыреттілікті 
басқа мәдени топтар ӛкілдерімен қарым-қатынас жасау, айырмашылықтарды 
бағалауға мҧқият қарау қабілетін, яғни оқып отырған тілмен шектеліп қана 
қоймай, сонымен қатар қарым-қатынас жасай білу және тҥсіндіре білу қабілеті 
ретінде қарастырады [5]. 
Ғалым А.Е. Фантини ӛзінің еңбегінде мәдениетаралық қҧзыреттіліке 
мынандай анықтамасын береді: «Мәдениетаралық қҧзыреттілік мәдениет 
факторларын тҥсіну мен бағалауды, қабылдау мен ойға әсер етуді және осының 
негізінде жаңа мәдениетаралық қарым-қатынастарды қҧра білу қабілеті» [110]. 

28 
Ресей ғалымы Г.В. Елизарова ӛзінің «Формирование межкультурной 
компетенции студентов в процессе обучения иноязычному общению» атты 
диссертациялық жҧмысында мәдениетаралық қҧзыреттілікке мынандай 
тҧжырым жасайды: «Мәдениетаралық қҧзыреттілік – білім, іскерлік пен 
мәдениетаралық қарым-қатынас жасай отырып, соңында екі жаққа да оң нәтиже 
бере алу қабілеттеріне негізделген ерекше табиғат қҧзыреттілігі» [111].
Ӛзінің бірқатар еңбектерін мәдениетаралық қҧзыреттілікке арнаған 
ресейлік ғалым зерттеуші А.П.Садохин ойын былайша қорытындылайды: 
«Мәдениетаралық қҧзыреттілік
– 
басқа мәдениеттер ӛкілдерімен тиімді ӛзара 
әрекеттесуге қажетті коммуникация субъектісі меңгеретін білім, қабілет, 
іскерлік пен дағдылар жиынтығы» деп кӛрсетеді. Сонымен қатар, 
мәдениетаралық қҧзыреттіліктің анықтамасында білім, іскерлік, дағдыларды 
қолдана отырып, бірінші орынға «мәдениеттер диалогындағы қабілет пен 
қызығушылықты» қояды [112]. 
Ғалым А.Ю. Муратов ӛзінің жасаған мәдениетарлық қҧзыреттіліктің 
қҧрылымында оның компоненттері ретінде мәдениет туралы білім, осы білімді 
қолдана алатын іскерліктер, мәдениетаралық әрекет пен қарым-қатынас 
тәжірибесі, сонымен қатар мәдениетаралық коммуникативтік қарым-қатынасқа 
қатысушылардың тҧлғалық сапаларын қарастырады [113]. 
Жоғарыда атап ӛткеніміздей, мәдениетаралық қҧзыреттіліктің бір 
қҧраушысы коммуникативтік қҧзыреттілік болып табылады. Ғылымға 
«мәдениетаралық 
қҧзыреттілік» 
ҧғымымен 
қатар 
«коммуникативтік 
қҧзыреттілік» ҧғымы 1970 жылдары келді. Алғашында аталған ҧғым даму 
психологиясымен, когнитивті психология және әлеуметтік лингвистикамен 
байланысты болды. Алғашында «коммуникативтік қҧзыреттілік» термині 
(латын тілінен communico – ортақ етіп жасаймын, байланыстарамын, 
араласамын және competens (competentis) – икемді деген мағынада) әлеуметтік 
лингвистикада пайда болған.
«Коммуникативтік қҧзыреттілік» терминін 1972 жылы американдық 
ғалым Д. Хаймс ендірген болатын. Коммуникативтік қҧзыреттілік дегеніміз бҧл 
сӛйлемдегі сӛздерді дҧрыс грамматикалық реттеу ҥшін ережелер жиынтығын 
білуді білдіртпейді, ол кіммен, не туралы, қашан және қай жерде қалай 
сӛйлесуді білуді кӛздейді[114]. 
Ғалым Д. Хаймс қарым-қатынас жасау ҥшін тек лингвистикалық білім 
мен грамматикалық ережелерді білу жеткіліксіз деп пайымдайды, оның 
пікірінше, сӛйлеуші мәдени және әлеуметтік маңызды жағдайларды да білуі 
қажет деп санайды. Д.Хаймс Н.Хомскийдың қҧзыреттілік теориясында ең 
маңызды нәрсе - әлеуметтік контекстке сәйкес сӛйлеу мен оны қабылдаудың 
жетпейтініне баса назар аударады, себебі Н.Хомскийдың лингвистикалық білімі 
сӛйлеудің әлеуметтік мәдени сипатынан бӛлінген.
Д. Хаймс Н. Хомский анықтаған «тілдік (лингвистикалық) қҧзыреттілік» 
ҧғымы негізінде жеке адамның ішкі менталды грамматикасын атау ҥшін 
қолданған «коммуникативтік қҧзыреттілік» терминін енгізе отырып, дәл 
осында тіл жеке адамның тіл туралы интуициялық ҧсынуында анық кӛрінетін 
ережелердің абстрактілі жинағы ретінде кӛрсеткен [114]. 

29 
Сонымен, коммуникативтік қҧзыреттілік ӛзара әрекеттесу мен адамдармен 
қарым-қатынас жасау тәсілдерін меңгеруді, қоғамда әр тҥрлі әлеуметтік 
рӛлдерді сомдауды, нақты бір ӛмірлік жағдайларды шешу ҥшін қарым-
қатынастың әр тҥрлі объектілерін қолдана білу қабілетін қамтамасыз ететін ӛз 
ана тілі мен басқа тілдерді білуді кӛздейді. Коммуникативтік қҧзыреттілік, оны 
әр тҥрлі кӛзқарастардан сипаттайтын және «шеттілдік коммуникативтік 
қҧзыреттілік» ҧғымына жалпы әрі толық сипаттама беретін әр тҥрлі 
қҧзыреттіліктерден тҧратын толық айқын қҧрылымға ие. 
Бертін келе, коммуникативтік қҧзыреттілік ҧғымын шетелдік ғалымдар 
S.Brumfit, K.Johnson [115], Canale M., Swain M. [116], Larsen-Freeman D. [117], 
Hutchinson, T.,Waters A. [118], Widdowson H.G. [119], Savignon S. J. [120] әр 
тҥрлі аспектіде қарастырып, мазмҧнын толықтырды. 
Коммуникативтік қҧзыреттілік мәселелеріне Ресей зерттеушілері 
М.И.Вятютнeв [121], И.A.Зимняя [122], A.Ю. Кoнcтaнтинoва [123], 
Д.И.Изaрeнкoв [124], В.A. Кoккoта [125], E.М.Вeрeщaгин, В.Г.Кocтoмaрoв 
[126], И.Б. Игнaтoва, C.М. Aндрeeва [127], E.М. Бacтрикoва [128] және т.б. 
еңбектері арналған. 
Отандық педагогикада коммуникативтік қҧзыреттілік ҧғымы мен 
қҧзыреттілік тҧғыр мәселелерінің мәнін зерделеуге бірнеше ғалымдардың 
еңбектері де арналды. Атап айтатын болсақ, В.A. Ким [129], A.Т. Чaкликoвa 
[46], Г.М.Кacымoвa [47], Б.A. Жeтпиcбaeвa [130], Г.О.Рахимбекова [74], 
Л.В.Вoлкoвa [76], Л.К. Қарабаева [131], М.М.Биназарова [132], Б.Б.Кенджаева 
[133], М.М. Акешованың [134] еңбектері аталған ҧғымға әр тҥрлі аспектілердің 
тҥрлі қырынан қарастыруға ӛз ҥлестерін қосты. 
Л.К. Қapaбaeвa [131] тiлдiк бiлiмдi бaғaлaу тiлдi бiлугe тaлaп қoйғaн кeздe 
қoлдaнылaтын қҧpaл peтiндe aнықтaлып, тiлдi ҥйpeну бoйыншa әpeкeтiн 
дaмытуғa жәнe ынтaлaндыpуғa бaғыттaлғaн тeтiктiң мaңызды қызмeтiн 
opындaйтындығын aйтa кeлe, шeт тiлдepдi мeңгepу дeңгeйi мeн oны бaғaлaудың 
жoлдapын кӛpceткен.
Aл, ғалым Г.М. Касымова ӛзiнiң «Формирование коммуникативной 
компетентности будущих переводчиков в условиях многоаспектной 
деятельности» aтты диссертациялық жҧмысында кәсіби іс-әрекет жағдайында 
тірек ретінде болашақ аудармашылардың коммуникативтік қҧзыреттілігін 
қалыптастырудың ғылыми-теориялық және тәжірибелік тҧрғыда қарастыра 
отырып, аталған қҧзыpеттілікті жaн-жaқты ic-әpeкeттe қaлыптacтыpудың 
тәciлдepiн, жҥзeгe acыpу жoлдapы мeн тиiмдiлiгiн aйқындaғaн [47]. 
Коммуникативтік қҧзыреттілік бірқатар маңызды міндеттерді шешумен 
қатар ӛнімді ӛзара іс-қимылды, оның ішінде басқа да кӛзқарас пен бағыттарды 
ҧстанатын басқа ҧлт ӛкілдерімен қарым-қатынас диалогына тҥсе отырып, 
жанжалдық ахуалды шешуді жҥзеге асыруға және жалпы нәтижеге қол жеткізу 
ҥшін тҥрлі позициядағы адамдармен топта қарым-қатынас орнатуға мҥмкіндік 
береді[129].Тҥрлі мәдениет ӛкілдерінің жеке тҧлғааралық және топтық ӛзара 
байланыс және қатынасының тҥрлі формаларының жиынтығы.
Біз қарастырып отырған мәселе тӛңірегінде ӛзге де зерттеулер жҥргізіліп, 
мәдениетаралық қҧзыреттілікті қалыптастырудың әр қыры әртҥрлі аспектіде 

30 
берілген. Зерттеу жҧмысымызда біз солардың негізгілеріне талдау жасай 
отырып, қалған авторлар зерттеулерін негізгі идеялары бойынша біріктіріп 
тӛмендегі контент-талдау кестесіне (кесте 2) енгізуге тырыстық. 
Кесте 2 - Шетел, Ресей және Қазақстандық ғалым-зерттеушілер еңбектеріндегі 
«Мәдениетаралық қҧзыреттілік» тҥсінігінің контент-талдауы
Зерттеуші 
ғалымдар, 
қҧжаттар 
Зерттеу аты 
Тҥсінік мәні 
1 
2 
3 
Фантини А.Е. Fantini A. E. ―Exploring 
andAssessing Intercultural 
Competence 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік - 
мәдениет факторларын тҥсіну мен 
бағалауды, қабылдау мен ойға 
әсер етуді және осының негізінде 
жаңа мәдениетаралық қарым-
қатынастарды қҧра білу қабілеті 
Байрам М. 
Byram 
M. 
Assessing 
intercultural 
competence 
in language teaching // 
Sprogforum. 2000. № 18 
(6). P. 8-13. 
Мәдениетаралық 
қҧзыреттілік 
басқа әлеуметтік/мәдени топтар 
ӛкілдерімен 
қарым-қатынас 
жасау, әр тҥрлі пікірлер арасында 
делдал 
ретінде 
шығуға, 
айырмашылықтарды 
бағалауға 
мҧқият қарау қабілетін, яғни оқып 
отырған тілмен шектеліп қана 
қоймай, сонымен қатар қарым-
қатынас 
жасай 
білу 
және 
тҥсіндіре 
білу 
қабілетін 
қарастырады 
Томас А.
Thomas 
A. 
(1993): 
Psychologie 
interkulturellen 
Lernens 
und Handelns. In ders. 
(Ed.): Kulturvergleichende 
Psychologie. 
Eine 
Einfuhrung. 
Gottingen: 
Hogrefe, 337-424. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік – 
басқа ҧлт ӛкілдері мен ӛзінің 
арасындағы қарым-қатынастарда 
сезіну, қабылдау мен іс-әрекет 
шарттары 
мен 
факторларын 
тҥсіну, сыйлау, бағалау және 
ҧтымды 
қолдану 
қабілетінің 
кӛрінуі 
Садохин А.П. Садохин А.П. Введение 
в теорию межкультурной 
коммуникации. Москва, 
«Высшая школа», 2005 г.
Коммуникация субъектісі басқа 
мәдениеттер ӛкілдерімен тиімді 
ӛзара 
әрекеттесуге 
қажетті 
қабілетті 
меңгеретінбілім, 
іскерлік пен дағдылар жиынтығы

31 
2- кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Леонтович 
О.А.
Леонтович, О.А. Россия 
и США: Введение в 
межкультурнуюкоммуни
кацию: учеб. пособие / 
О.А. 
Леонтович. 
— 
Волгоград: 
Перемена, 
2003. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік - 
ҥш 
қҧраушы: 
тілдік,коммуникативтік 
және 
мәдени 
қҧзыреттіліктердің 
конгломераты 
Громова В. В. Громова, 
В.В. 
Формирование 
межкультурной 
коммуникативной 
компетенции на основе 
интердисциплинарного 
обучения: 
школа 
с 
углубленнымизучением 
иностранного 
языка, 
английский язык: дис. 
…канд. 
пед. 
наук:13.00.01.− 
М., 
2011.− 228
Мәдениетаралық қҧзыреттілік - 
мәдениетаралық қарым-қатынас 
жағдайында 
тҧлғаның 
мәдениеттер диалогы шеңберінде 
ӛзін-ӛзі кӛрсете білу қабілеті 
МуратовА.Ю. Муратов, 
А.Ю. 
Формирование 
межкультурной 
компетенции учащихся 
в процессе обучения 
английскому языку с 
использованием 
телекоммуникаций:дисс. 
… канд. пед. наук 
13.00.01 / А.Ю. Муратов. 
− Барнаул, 2005. − С. 54. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік - 
тҧлғаның 
басқа 
мәдениет 
ӛкілдерімен 
мәдениетаралық 
ӛзара 
әрекеттесу 
тәжірибесі 
ҥрдісінде тиімді қалыптасатын 
білім, іскерлік пен қабілеттерін 
қамтитын тҧлғалық білім
ЕлизароваГ.В. Елизарова, 
Г.В. 
Формирование 
межкультурной 
компетенции студентов в 
процессе 
обучения 
иноязычному общению: 
автореф. дис. … д-ра. 
пед. 
наук/ 
Г.В. 
Елизарова. − СПб., 2001. 
− 38 с. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік – 
білім, 
іскерлік 
пен 
мәдениетаралық қарым-қатынас 
жасай отырып, соңында екі жаққа 
да 
оң 
нәтиже 
бере 
алу 
қабілеттеріне негізделген ерекше 
табиғат қҧзыреттілігі 

32 
2 - кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Костомаров 
В.Г. 
Костомаров В.Г. «Челове
ческое
измерения» как перспект
ивное
направление в развитии 
лингвострановедения // 
Русский 
язык 
как 
иностранный: 
Лингвистические 
проблемы.-1997. 
Мәдениетаралық 
қҧзыреттілік 
ҥйренушінің ӛзге 
мәдениет 
дәйектерін шыдаммен қабылдауға 
қабілетін
қалыптастырады, 
шын ниетпен ӛзге 
мәдениетті 
тҥсінуге 
сол 
тілде сӛйлейтін
адамдардың 
жҥріс тҧрыстарын 
солардың кӛзқарастарын ҥйрету 
болып табылады.Осы жол арқылы 
бҥкіл әлемдік
мәдениетті 
қабылдауға, 
олардың ҧлттық 
тҧрмысын білуден сол арқылы ӛз 
мәдениетін де, тілін де байытады. 
Коляникова 
Е.В. 
Коляникова 
Е.В. 
Формирование 
межкультурной 
коммуникативной 
компетенции 
старшеклассников 
в 
условиях 
дополнительного 
образования: дисс. … 
канд. пед. наук 13.00.01 / 
Е.В. 
Коляникова. 
− 
Смоленск, 2015. − С. 82 
Мәдениетаралық 
коммуникативтік қҧзыреттілік – 
шетел 
мәдениет 
ӛкілдерімен 
тиімді ӛзара әрекетті жҥзеге 
асыруға қажетті қарым-қатынас 
қҧралы ретінде шетел тілін 
меңгеруді 
ҧсынатын 
мәдениетаралық білімдер, оларды 
тәжірибеде 
іске 
асыру 
іскерліктері 
мен 
дағдылар 
жиынтығы, аталған білім мен 
іскерліктерді 
жҥзеге 
асыруға 
қажетті тҧлға сапаларының болуы
Слепцова Г.Н. Слепцова 
Г.Н. 
Формирование 
межкультурной 
компетентности 
бакалавров-педагогов 
средствами 
иностранного языка (на 
примере 
Республики 
Саха (Якутия)): дисс. … 
канд. пед. наук 13.00.01 / 
Г.Н. Слепцова. − Якутск, 
2015. − С.
Мәдениетаралық қҧзыреттілік -
тҧлғаның кәсіби және әлеуметтік 
мәдени білімін қамтитын, басқа 
халықтардың 
тілдері 
мен 
мәдениеттеріне 
жағымды 
қатынасты қамтамасыз ететін, 
ӛзінің және ӛзге елдің мәдениет 
қҧндылықтарын, 
арасындағы 
ҧқсастықтар 
мен 
айырмашылықтарды 
сезінетін 
этникалық 
әлеуметтік 
және 
мәдени 
жағынан 
дәйектелген 
интегративті сапасы, сонымен 
қатар тҧлғалық және кәсіби 
міндеттерді 
шеше 
отырып, 
коммуниканттардың мәдениеттер 
диалогына тиімді араласуы 

33 
2–кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
Нурлыбекова 
А.Б. 
Нурлыбекова, 
А.Б. 
Межкультурная 
компетенция в контексте 
диалога 
культур. 
Материалы 
международной научно-
практической 
конференции, Польша, 
2008 
Мәдениетаралық қҧзыреттілік тек 
оқып отырған мемлекет, оның 
ӛмір сҥру салты, салт-дәстҥрлері 
мен 
діні 
туралы 
біліммен 
қарулануды ғана емес, сонымен 
қатар ӛзінің мәдениетін, ӛзінің 
ӛмір сҥру салты, мінез-қҧлық
туралы айта білуді кӛздейді 
Карабаева 
А.А. 
Карабаева, 
А.А. 
Технология 
формирования 
межкультурной 
компетенции на основе 
игровой 
учебной 
деятельности 
(на примере освоения 
дисциплин 
языкового 
цикла): дисс. … канд. 
пед. наук 13.00.01 / А.А. 
Карабаева. − Шымкент, 
2009. − С. 21. 
«Мәдениетаралық қҧзыреттілік» 
ҧғымы тҧлғаның мәдениетаралық 
байланыстарға дайындық, білім 
кешені, ӛзінің және басқа да 
халықтардың мәнді жақтарын 
(тіл, салт-дәстҥр, қҧндылықтар, 
ӛнер мен мінез-қҧлық) білу, жеке 
адамға тиімді мәдениетаралық 
ӛзара 
әрекеттесу 
мҥмкіндігін 
қамтамасыз ететін мәдениеттер 
диалогына қабілетінің болуында 
кӛрінетін тҧлғаның интегралды 
қасиеті болып табылады 
Жоғарыдағы контент-талдауға «мәдениетаралық қҧзыреттілік» ҧғымы 
тӛңірегінде зерттеуші ғалымдардың еңбектері мен осы тақырыпта қорғалған 
диссертациялық жҧмыстарға жҥргізілген талдау ендірілді. 
Біздің 
зерттеуімізге 
Отандық 
ғалым 
А.Б. 
Нурлыбекованың 
«Межкультурная компетенция в контексте диалога культур» атты тақырыпта 
жазылған мақаласы аса бір қызығушылық тудырды, [135] ӛзінің еңбегінде 
ғалым 
мәдениетаралық 
қҧзыреттілік 
жӛнінде 
мынандай бір пікір 
тҧжырымдайды: «Мәдениетаралық қҧзыреттілік тек оқып отырған мемлекет, 
оның ӛмір сҥру салты, салт-дәстҥрлері мен діні туралы біліммен қарулануды 
ғана емес, сонымен қатар ӛзінің мәдениетін, ӛзінің ӛмір сҥру салты, мінез-
қҧлық туралы айта білуді де кӛздейді», - дейді. 
Біздің зерттеу тақырыбымызға жақын деп біз А.А. Карабаеваның жҧмысы 
деп 
ҧйғардық 
[45]. 
Зерттеуші 
ӛзінің 
«Технология 
формирования 
межкультурной компетенции на основе игровой учебной деятельности (на 
примере освоения дисциплин языкового цикла)» атты диссертациялық 
жҧмысында «мәдениетаралық қҧзыреттілік» ҧғымына философиялық, 
педагогикалық және психологиялық тҧрғыдан шетел және отандық ғылыми 
еңбектерге теориялық талдау жасай келе, соның негізінде бҧл ҧғымды: 
«Мәдениетаралық қҧзыреттілік тҧлғаның мәдениетаралық байланыстарға 

34 
дайындық, білім кешені, ӛзінің және басқа да халықтардың мәнді жақтарын 
(тіл, салт-дәстҥр, қҧндылықтар, ӛнер мен мінез-қҧлық) білу, жеке адамға тиімді 
мәдениетаралық ӛзара әрекеттесу мҥмкіндігін қамтамасыз ететін мәдениеттер 
диалогына қабілетінің болуында кӛрінетін тҧлғаның интегралды қасиеті болып 
табылады» деп нақтылаған [136]. 
Сонымен, 
ғылыми 
педагогикалық 
әдебиеттерге 
жҥргізілген 
талдаумәдениетаралық 
қҧзыреттілікті 
мәдениетаралық 
қарым-қатынас 
ҥрдісінде жеке тҧлғаларға қарым-қатынастық жағдайдың әсерін бағалауға, 
вербальді 
және 
вербальді 
емес 
қҧралдарды 
тиімді 
пайдалануға, 
коммуникативтік ниеттерді іс жҥзінде жҥзеге асыруға және кері 
байланысарқылы байланыснәтижелерінтексеруге мҥмкіндік беретін білім мен 
дағдылар жиынтығы деп атауымызға мҥмкіндік берді. 
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ, мәдениетаралық 
қҧзыреттіліктің қҧрылымын сурет тҥрінде кӛрсетуге болады (сурет 4). 
Сурет 4 – Мәдениетаралық қҧзыреттіліктің қҧрылымы 
Сонымен, 
педагогикалық 
әдебиеттерді 
талдау 
кӛрсеткендей, 
мәдениетаралық қҧзіреттілік - білім, қарым-қатынас және іскерлік негізінде 
жеке адамның мәдениетаралық қарым-қатынасты қҧра білу қабілеті деп 
анықталады. Мәдениетаралық қҧзыреттілік – бҧл белгілі бір әлеуметтің ӛмірлік 
дағдыларын, әдеттерін, салт-дәстҥрлерін, нормаларын қалыптастыратын жеке 
тҧлғаға және топқа қатысты мотивация, мінез-қҧлық формалары, вербальды 
емес компоненттер, қҧндылықтар жҥйесі жайлы білім [28]. 
Мәдениетаралық қҧзыреттілікті қалыптастыруда тілді меңгеру ҥлкен рӛл 
атқарады. Ӛзінің атқаратын функцияларының әр тҥрлілігінде тіл, бҧл ең 
алдымен, әр тҥрлі ақпараттың негізгі тасымалы. Сонымен қатар, тіл ҧлттық 
мәдениетті сақтаушы, сол себепті шетел тілін тек ӛз ой-пікірін, кӛзқарасын 
білдірудің тәсілі ретінде ғана емес, сонымен қатар, халықтың мәдениеті туралы 
ақпаратты алудың кӛзі ретінде оқыту қажет. Тіл басқа халықтардың, 
мәдениеттердің рухани қҧндылықтарын, әдет-ғҧрыптары мен салт-дәстҥрлерін, 
ой тәсілдерін, ӛмір салтын қабылдау мен оны тҥсінуге мҥмкіндік беретін 
әмбебап қҧралы болып табылады [47].
Мәдение
таралық 
қҧзыретті
лік 
тҧлғалық сапалар 
мәдениет, 
қҧзыреттілік 
туралы білім 
коммуникативтік 
іскерліктер 

35 
Шетел тілін оқу ҥрдісінде мәдениетаралық қҧзыреттілікті қалыптастыру 
кез-келген профильдегі болашақ маманды даярлаудың қажетті компоненті 
болып табылады. Біздің еліміз әлемдік кеңістікке біртіндеп кіруде, ал бҧл 
барлық жоғары оқу орындарында шетел тілін оқытудың жаңа тҧғырларының 
қажеттілігін айқындайды, себебі шетел тілі студенттердің болашақ кәсіби іс-
әрекеттерінің қҧралы болып табылатыны сӛзсіз. Бҧрынғы кездері шетел 
серіктестерімен байланыстар эпизодтық тҥрде және аудармашы арқылы ӛтетін 
болған, ал қазіргі уақытта бҧл ӛмірдің бір шындығы болып, қарым-қатынастар 
«жанды» тҥрде ӛтіліп жатқанын мойындауымыз керек [46]. Нәтижесінде, 
қазіргі қоғам мҥшелерінің «шеттілдік сауаттылық» деңгейінің жоғарылауында 
қажеттіліктің жылдам ӛсуі мен нақты жағымды нәтижені қамтамасыз етпейтін 
шетел тілдерін оқытудың жеткіліксіз тиімді жҥйесі арасында қарама-қайшылық 
пайда болды [130]. Қазіргі жағдайда шетел тілдерін оқытудың мақсаты тек 
нақты іскерліктерді қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар болашақ маманды 
басқа мәдениет ӛкілдерімен тиімді, ӛнімді және саналы тҥрде диалог жасай 
білуге даярлау. Шын әрі нақты қарым-қатынас жасаудың тиімділігінің 
критерийі ӛзара пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. 
Зерттеу жҧмыстарына жҥргізілген талдау кӛрсеткендей, ағылшын ғалымы 
М. Байрамның еңбектерінің пайда болуы ғылымға «мәдениетаралық 
коммуникативтік 
қҧзыреттілік» 
ҧғымының 
келуіне 
септігін 
тигізді. 
М.Байрамның ғылыми тҧжырымдамасы бойынша мәдениетаралық қҧзыреттілік 
әлеуметтік лингвистикалық, лингвистикалық қҧзыреттіліктер және дискурспен 
қоса мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттіліктің қҧраушы бӛлігі болып 
табылады [5]. 
Мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілікке ғалым А.Т.Чакликова 
мынандай 
тҧжырымды 
анықтамасын 
береді: 
«Мәдениетаралық 
коммуникативтік қҧзыреттілік - басқа мәдениет ӛкілдерімен ӛнімді ӛзара 
әрекеттесуді жҥзеге асыру ҥшін тәжірибеде қолданатын мәдениетаралық білім, 
іскерлік пен дағдылар мен оларды іс жҥзіне асыруға қажетті тҧлға сапаларының 
жиынтығы» [46]. 
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жҥргізілген талдау мәдениетаралық 
коммуникативтік қҧзыреттілікті тілдің кӛмегімен қарым-қатынас жасай алу 
қабілеті, яғни қарым-қатынастың басқа да қатысушыларының ӛзара әрекеттесу 
ҥрдісінде әр тҥрлі жағдайларда ой бӛлісу мен сол ой-пікірлермен алмаса білу 
қабілеті деп тҧжырымдауға мҥмкіндік береді. 
Жоғарыда 
келтірілген 
мәдениетаралық 
қҧзыреттілікке 
берілген 
анықтамаларды тҧжырымдай келе, біз ғалым Е.В.Коляникова мен 
А.Т.Чакликованың берген анықтамаларын негізге ала отырып, мәдениетаралық 
коммуникативтік қҧзыреттілікке мынандай анықтама беруімізге болады: 
«мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілік
 - 
ол қалыптасқан, толыққанды 
шет тілінде мәдениетаралық қатысымға ӛзге мәдениет ӛкілімен тҥсе алу 
біліктілігі». 
Зерттеу аясында отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми 
зерттеулері мен оқу-әдістемелік қҧралдарындағы «мәдениетаралық қарым-
қатынас», «коммуникативтік қҧзыреттілік», «мәдениетаралық қҧзыреттілік» 

36 
ҧғымдарына берілген анықтамаларды біз жҥйелеп, осы ҧғымдардың мәні мен 
мазмҧнын жҧмысымыздың зерттеу проблемасының мақсатына орай 
тҧжырымды пікір білдіретін болсақ, «болашақ ағылшын тілі мҧғалімдерінің 
мәдениетаралық коммуникативтік қҧзыреттілігі» ҧғымына келесі анықтама 
бере аламыз: «Болашақ ағылшын тілі мҧғалімдерінің мәдениетаралық 
коммуникативтік қҧзыреттілігі – 

жүктеу 2,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: