И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

§ i
s>
s i
0
S'
Д
П
Lr J
f t
s
U
o
мен 
0
белгісінен 
1
белгісіне дейін жылжып қозғалады. 
Жеке-жеке алғанда әрқайсысы пружинаныц бірдей ұза- 
/ / / / / / / / / / / / / / /
РУЬІН 
т У ғ ы з а т ы н
бірнеше жүктерді таңдап
-----/ алалық. Сонда 
пружинаға 
ілінетін осы
жүктердің әрқайсысы 'оған бірдей мөлшер- 
де эсер ететінін көреміз. Мұның өзін пру- 
жннаның ұшына эсер ететін белгілі бір ша- 
мадағы күш ретінде сипаттауға болады. 
Енді пружинаға бірден осындай екі жүк 
~j
I 0 
ілелік. Бұлардың әрқайсысы шамасы жа- 
ғынан ғана емес, бағыты жағынан да бір- 
дей эсер ететін болады. Бұл жағдайда 
пружинаға эсер ететін күш екі есе көп бо- 
латыны айқын. Тәжірибе көрсеткеніндей, 
бұл жағдайда пружинандоң ұзаруы да екі 
есе көп болады. Бірдей үш жүктің бір мез- 
гілдегі әсері пружинаның үш есе деформа- 
циясын туғызады және т. б.
Демек, пружинаның ұзаруы оған эсер 
стетін күшке пропорционал болады. Шы- 
нын айтсақ, Гук заңы деп аталатын, бұл 
заң шамалы ғана деформация жағдайында 
ғана дұрыс. Деформация 
шамасы әрбір 
нақтылы пружина үшін қандай да болсын 
белгілі бір шектен аспаса, күш пен дефор­
мация арасындағы пропорционалдық сақ- 
талмаиды1 Сөйтіп, біз күшті сан жағынан салыстыру- 
дыц тәсілін алдық: екі күш шамаларының қатынасы осы
39-сурет.
D
40-сурет.
күштерден пайда болған пружинаныц серпімді дефор- 
мацияларының қатынасына тең болады. Күштерді өл- 
шеудін. тәсілдерін анықтай келе, дененің үдеуі оған эсер 
ететін күштің шамасына қалай тәуелді болатындығын 
зерттейміз. Бұл үшін мынадай тэжірибе жасалық (40-су-
1 Гук заңына бағынатын деформация серпімді деформация деи 
аталады.
50

рет). Теп-тегіс горизонталь столдың үстіндегі арбаның 
блоктан асырылғап жүктін әсерінен қозғалысыи зертте- 
лік. Арба мен жіптіц арасына пружина қоялық. Оныц 
созылуына қарап әсерлесу күшің бағалауға болады. Сон- 
да эсер ету бағыты жіп бағытымен берілетінін аңгару 
оңай. Жіпке әр түрлі жүктерді іле отырып, әсерінен қоз- 
ғалыс пайда болатын күшті түрлендіруге болады.
Осыған ұқсас жүргізілген тәжірибелер мынадай нә- 
тиже береді: егер пружннаның керілуі өзгермесе, арба 
бір қалыпты үдемеді қозғалады да, сонымен қатар, 
w
үдеуі түсірілген 
f
күшке пропорционал болады, яғни
w ~ f .
(14.1)
Арбаның дөңгелегі мен осьтің, сондай-ақ, дөңгелек 
пен стол арасындағы үйкелістің шамадан тыс артуы 
алынған нәтижені бұзатындығын еске алған жөн. Бірақ 
үйкелісті шамалап кеміте отырып, біз (14.1) қатысына 
біртіндеп жақындай түсеміз. Тағайындалған заңдылық 
бізге күштерді сан жағынан салыстырудың тағы да бір 
тәсілін жасауға жағдай. туғызады: 
f
і және /2 екі күштің 
қатынасын осы күштердің әсерінен қандай да болсыр 
әйтеуір бір дененің алған 
W\
және ш2 үдеуін анықтай 
отырып табуға болады, яғни
/ 1 =т_ 
v>\
/ 2
» 2
(14.2)
Егер басқа арбаны алатын болсақ, қозғалыстың си­
па ты және күш пен үдеу арасындағы қатыс ол үшін сол 
қалпында қалғанмен де, сол 
f
күштің шамасынан бол­
тан оның үдеуі басқаша болады. Мұныц өзі күштің әсе- 
рінен арбаньщ түрлішс «берілмейтіндігімен» немесе, бас- 
қаша айтқанда, олардың түрліше инерттілігімен түсін- 
діріледі.
Шамасы жағынан болсын не бағыты жағынан бол- 
сын кез келген күште 
f
күш шамасының одан алынған 
w
үдеу шамасына қатынасы берілген дене үшін тұрақты 
болып қалады1 Әр түрлі денелер үшін бұл қатынас түр- 
ліше болып келеді. Сонда 
f/w
қатынасының шамасы бе- 
рілген дененің инерттілігін сипаттайды. Сондықтан де- 
ненің инерттілігінің сандық сипаты үшін 
f/j,v
пропорцио-
'і Бұл дененің жылдамдығы бастықтагы ж арық жылдамдығымен 
салыстырғанда аз болған ж агдайда ғана орынды (22-паіраграфты қа- 
раңыз).

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: