§ 15. Физикалық шамалардыц елшемділігі

лі физикалық шамаларды өлшей алатындай жағдаіі 
болу керек.
Әйтеуір бір физикалық шаманы (мысалы, жылдам- 
дықты) өлшеу оны бірлік үшін қабылданған сол түрдегі 
(мысалда алынған жылдамдықпен) шамамен салысты- 
ру деп білеміз.
Жалпы айтқанда, әрбір физикалық шама үшін, бас- 
қаларына тәуелсіз қалауымызша өлшеу бірлігін орнату- 
ға болар еді. Алайда негізгі дёп есептелінетін үш (прнн- 
ципінде кез келген) шама үшін өлшеу бірлігін қалауы- 
мызша таңдап алуды шектеуге болады екен. Ал калған 
шамалардыц өлшеу бірліктеріне келетін болсак, . оны үш 
заңғіың негізінде құруға болады. Бұл үшін сәйкес ша­
маларды нёгізгі шамалармен немесе бірліктері алдын 
ала осылай құрылған шамалармен байланыстыратын 
физикалық зақдарды пайдалану керек.
Осы айтылғандарды төмендегідей мысалдармен тү- 
сіндірелік. Масса мен үдеу үшін біз өлшеу бірлігін та- 
ғайындап қойдық деп жориық. (14.5) қатысы белгілі бір 
заңдылық бойынша бұл шамаларды үшінші физикалық 
шама — күшпен байланыстырады. Осы теңдеудегі про- 
порционалдық коэффициент бірге тең болатындай етіп, 
күштің өлшеу бірлігін таңдап аламыз. Сонда (14.5) фор­
мула мынадай жай түрге келеді:
(15.1)-дсн тағайындалған күш бірлігі, массасы бірге 
тең денеге эсер еткенде алатын үдеуі де бірге тең бола- 
тын күшті көрсетеді [ (')5.1)-дегі 
f =
1 және 
т —
1 деп ал- 
мастыру 
w =
1 болатынын көрсетеді].
Өлшеу бірлігін таңдап алуда көрсетілген тәсілдердегі 
физикалық қатыстар неғүрлым жай гүрді қабылдайды. 
Өлшеу бірлігінің жиынтығының өзі белгілі бір система- 
ны туғызады.
Негізгі бірліктерден басқа өзгешелігі тацдап алы- 
нуына қарай болған бірнеше системалар бар. Үзындық, 
масса және уақыт бірліктері негізгі бірлік болыгі сана- 
латын 
системаларды 
а б с о л ю т
системалар 
деп 
атаймыз
СССР-де 1963 жылдыц 1 янпарынап бастап CI1 спм- 
волымен белгіленгеп Б і р л і к т е р д і ц х а л ы қ а р а 
л ы қ с п с т е м а с ы н қолдануды тағанындаған Гост
54

9867-61 мемлекеттік стандарт енгізілді. Бірліктердің 
бұл снстемасы ғылымының, техниканың және халық ша- 
руашылығының, сондай-ақ сабақ беруде артықшылығы 
бар система ретінде қолданылуға тиісті. СИ снстемасы- 
ның негізгі өлшем бірліктері мыналар: ұзындық бірлі- 
гі — метр (қысқаша 
м
деп белгіленеді), массасыныц бір- 
лігі — килограмм 
(кг)
және уақыт бірлігі — секунд 
(сек).
Сөйтіп, СИ абсолют снстемаларының қатарына 
жатады, көрсетілген үш бірліктен басқа СИ системасын- 
да негізгі бірлік ретінде ток күшінің бірлігіне — амперді 
(а ).
термодинамикалық температура бірлігіне — Кель­
вин градусын (°К) және жарық күшінің бірлігіне — 
шамды (I 
шам)
қабылдайды. Бұл бірліктер жайында біз 
курстың сәйкес бөлімдерінде сөз ететін боламыз.
Метр криптон 86 1 атомынан бостықта шыққан сәуле- 
ніц (криптон 86-ның қызғылт сары сызықтары) 2
рю
жә- 
не 
Sd5
деңгейлері арасынан өтуіне сәйкес 1650763,73-ке 
тең қысқа толқынның ұзындығы ретінде анықталады.
Метр жуық түрде жер меридианының 40 QQ
q
QQ(j үлесіне.
тен. Сондай-ақ еселі және үлесті бірліктері: километр 
(1000 

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: