И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

ө л і м Р iviEH ТО Л Қ ЬШ Д АР IX Т A Р А У ТЕР БЕЛ МЕЛ I ҚОЗҒАЛЫС

жүктеу 28,35 Mb.

Pdf просмотр

бет	143/251
Дата	25.05.2022
өлшемі	28,35 Mb.
	#38762

1 ... 139 140 141 142 143 144 145 146 ... 251

ө
л і м
Р iviEH ТО Л Қ ЬШ Д АР
IX Т A Р А У
ТЕР БЕЛ МЕЛ I ҚОЗҒАЛЫС
§ 61. Тербелістер туралы жалпы мәліметтер
Тербелістер деп белгілі бір дәрежеде қайталағышты-
ғымен айқындалатын процестерді айтады. Мысалы, са-
ғат маятнпгінің тербелуі, ішектің немесе камертон таяқ-
шасыныц. тербелісі, радиоқабылдағыш контурыныц кон
денсатор астарларындағы кернеу және т. б. осындан
қайталағыштық қасиетке ие болады.
Қайталанатын процестіц физикалық табнгатына бай-
ланысты тербелістер: механикалық, электромагниттік,
электромеханпкалық және т. б. түрғе бөлінеді. Бүл та-
рауда механнкалық тербелістер қарастырылады.
Тербелістер табиғат пен техникада кеңінен таралған.
Көптеген жағдайда олар зиянды роль атқарады. Рельс
арқьілы поезд дөңгелегінің өтуі кезіндегі соққы салда-
рынан пайда болатын көпірдің тербелісі, еспе винттің
айналуы салдарынан корабль қорабының тербелісі (вн-
брациясы), самолет қанаттарының вибрациясы тәрізді
процестер апатқа ұшыратуы мүмкін. Мүндай жағдайда
міндет — тербелісті алдын ала болдырмау немесе ец бол-
мағанда тербелісті қауіпті мөлшерге жеткізбеу.
Сонымен қатар, тербелмелі процестер техниканың
түрлі салаларыныц негізін қалайды. Мысалы, бүкіл ра
диотехника тербелмелі процестерге негізделген.
Тербелмелі системаға жасалатын әсердің сипатына
қарай еркін (немесе меншікті) тербелістер, еріксіз тер-
белістер, автотербелістер және параметрлік тербелістер
болып ажыратылады.

Еркім немесе мсншікті терболістер деп қозі алыска
келтірілгеннен кейін немесе орнықты қалпынан шыға-
рьілғаннан соң өзімен-өзі калатын системада ететін тер-
белістерді аптады. Жіпке іліиген шариктің (маятник)
тербелісі осыған мысал бола алады. Қозгалысты туды-
ру үшіп шарнкті түртіп жібсру ксрск пемесо лны бір жа-
гына тартып апарыгі қоя беру корок.
Еріксіз тербелістер деп тсрбслмслі система әлсін-олі
өзгеріп отыратын сыртқы күштіц әссріне кез болатын
тербелісторді айтады. Can түзеп келе жаткан адамдар
өткендегі көпірдіц тербелісі осыған мысал бола алады.
Еріксіз тербелістер сияқты автотербслістер де тср-
бслмелі системага сыртқы күштсрдіц эсер етуім* н жү-
реді; алайда бұл әссрлср жүзегс асатып уақыт мезстінде
тербелмелі систем аныц өзі белгілейді —- сыртқы осерлер-
ді системаның өзі басқарады. Жогары көтерілгсн гнрдің
немесе бүралған пружинаның энергиясы ессбінен маят-
пигі түрткі алатын (қозғалыска келетін) сагат осығап
мысал бола алады. Бұл түрткілер маятник ортаңғы қал-
пьтнан өтер кезде беріледі.
Параметрлік тербелістер ксзінде сыртқы эсер салда-
рынан системаныц қандай да болсып параметр!, мысальт,
тербсліс жасап түрған шарик ілінген жіптіц ұзындығы,
периодты түрде өзгереді.
Гармониялық тербелістер, ягни тербелетін шама (мьт-
салы, маятниктің ауытқуы) уақыт бойынша синус не
косинус зацына сәйкес өзгеретін тербелістер қарапайым
тербелістер қатарына жатады. Бұл тербелістер мына
себептерден аса мацызды деп саналады: біріншіден та-
биғаттағы және техникадағы тербелістср көбінесе гар-
мониялық тербелістерге жақын сипатта бола.ды, және
скіншіден басқа түрдегі периодты процестерді (уақыт-
пен басқаша тәуелділікте болатын) бірнеше гармония-
лык, тербелістердіц қосылуы ретіпде қарастырүга бо
ла ды.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 139 140 141 142 143 144 145 146 ... 251