Дәріс 4. Кәсіпорынның айналым қорлары
1 Айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымы
Айналым қаражаттары бір өндірістік циклдегі өндіретін өнімді шығарған кездегі
жұмсалатын еңбек заттары мен құралдарының ақшалық түрін көрсетеді. Айналым
қаражаттары кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуіне қажет. Олар әртүрлі түрде өндірістік
қорлар, ақшалық қорлар және өнімді жеткізушілер мен тұтынушылардың есебіндегі
қаржылар және т.б. түрлерде болады. Айналым қаражаттары өндірістік үрдісте ұдайы
қозғалыста болады, олар үш негізгі айналым кезеңінен өтеді.
Бірінші кезеңде кәсіпорын ақшалай түрдегі (А) айналым қаражаттарын өнім
өндіруге және өндірістің үздіксіз жұмыс істеуіне қажетті еңбек заттарын, материалдар,
шикізаттар, резервтік бөлшектерді алуға жұмсайды. Былайша айтқанда бүл кезеңде
айналым қаражаттары ақшалық түрінен тауарлық түріне өтеді (Т)
А Т
Екінші кезеңде
айналым қаражаттары
жасалып жатқан жаңа өнім өндірісіне
келіп түседі. Өнімді шығаруға қатысып жатқан
айналым қаражаттары толығымен өз
құнын осы өнім құнына береді
Т
П
Т’
яғни тағы да тауарлық түрде болады.
Т' А’
Үшінші кезеңде өнім өткізіледі және
айналым қаражаттары
қайтадан ақшалық
түрге енеді.
Өндірістік үрдіске қатысты айналым қаражаттары өнімді шығаруға тікелей
қатысатын өндірістік айналым қаражаттары (айналымның бірінші кезеңі) болып және
есептік әрекеттерде қолданып жүрген айналыс қорлары (айналымның бірінші және
үшінші кезеңі) болып бөлінеді
.
Өндірістік айналым қаражаттарына материалдар, отын, резервтік бөлшектер, отын,
сонымен қатар құны аз, тез тозатын заттар құрал-саймандар, арнайы киімдер, келешек
кезең шығындары-канцелярлық және басқа да қажетті заттар кіреді. Айналым
қаражаттарының элементтерінің үлестерін энергетикалық кәсіпорындар бойынша
салыстыру 3-кестеде берілді.
3 Кест е - Энергетикалық кәсіпорындардың айналым қаражаттарының элементтерінің
үлестерін салыстыру, %
Айналым қаражаттарының атауы
ЖЭС
СЭС
Желілер
Қосымша материалдар
24
31
54
Отын
22
0,3
0,9
Құны аз, тез тозатын заттар
22,6
28
39
Басқа нормаланатын құрал-
саймандар
2
1,5
1
Жөндеуге қажетті резервтік
бөлшектер
30
39
5,1
Айналыс қорлары дайын өнімге кететін шығындар, есепшоттағы, кассадағы ақша,
төленбеген қарыз ақшалар және т.б. жатады. Айналым қаражаттарының құрылымы,
мысалы электр желілері кәсіпорыны үшін 4-ші кестеде келтірілді.
Өндірістік үрдісте айналым қаражаттарына қажеттілік өндіріс көлеміне
байланысты ұдайы өзгеріп отырады. Айналым қаражаттары көбінесе өз қаржысымен
немесе сырттан толықтырылып отырады. Соған байланысты айналым қаражаттары өз
қаржысы және қарызға алынған қаржы бөлек жіктеледі.
4 Кест е - Электр энергиясымен жабдықтау кәсіпорының айналым қаражаттарының
жіктелуі және құрамы
Айналым қаражаттарының түрлері
Меншікті салмағы %
1 Өндірістік қор, соның ішінде
49,8
- материалдар
32,8
- отын
9,8
- резертік бөлшектер
6,9
2 Құны аз тез тозатын заттар, құрал- саймандар
0,5
3 Аяқталмаған өндіріс
-
4 Келешек шығындар
0,2
Айналым қорларының барлығы
48,4
5 Дайын өнім
-
Нормаланатын айналым қаражаттарының барлығы
48,4
6 Банк шотындағы, кассадағы ақша
4,9
7 Есеп айырысудағы ақша
5,8
8 Дебиторлық берешек
39,7
9 Басқа да қаражат
1,2
Айналыс
қоры
мен
нормаланбайтын
айналым
қаражаттарының барлығы
51,6
Қосынды
100
Өз қаржысы ол кәсіпорынның оның пайдасы болып табылады. Егер кәсіпорын
экономикалық қиындыққа ұшырайтын болса, онда несиелік қаржыға жүгінетін болады.
Қарыздық ақша көзі ретінде пайыздық үлесі бар және бекітілген мерзімге қысқа
мерзімдік банк несиелерін алады.
Анықтау әдістеріне байланысты айналым қаражаттары нормаланатын және
нормаланбайтын болып жіктеледі. Нормаланатын айналым қаражаттарына өндірістік
мақсаттар үшін есептік немесе тәжірибелік жолмен анықтауға болатын қажеттіліктер
жатады. Нормаланбайтынына - кәсіпорынға байланысты емес себептермен ұдайы өзгеріп
тұратындықтан дәл анықтауға мүмкін болмайтын айналым қорлары жатқызылады.
Энергетикалық кәсіпорындардың жұмысын экономикалық жағынан тұрақты
ұйымдастыру үшін олардың айналым қаржыларына қажеттілігін анықтау өте маңызды
орын алады. Бұл үрдіс нормалау нәтижесінде, яғни айналым қаржыларына нормативті
орнату арқылы жүзеге асады.
Өндіріс сферасында, сондай-ақ айналыс сферасында да пайдаланатын айналым
қоларының нормативтері ең төменгі қажетті мөлшерде анықталады. Айналым
қаражаттарының шамасы тұрақты болмайды, шамасы кәсіпорынның өнім көлеміне,
қамтамасыз ету жағдайына және өнімді өткізуге байланысты болады.
Тауарлы-материалдық құндылықтардың өндірістік резерв ретіндегі айналым
қаражаттарының нормативі жалпы түрде барлық элементтер үшін төмендегідей жазуға
болады
Н
рез
= Р
тәу
.
t
рез
(12)
мұндағы Н
рез
– өндірістік резерв ретінде айналым қаражаттарының нормативі;
Р
тәу
– орташа тәуліктік материалдардың, резервтік бөлшектердің, отынның
шығындалуы;
t
рез
– резервтік элементтердің нормасы, күн.
Құны аз және тез тозатын заттар тобы бойынша айналым қаражаттарының
нормативі құны аз және тез тозатын құралдар, өндірістік немесе шаруашылық сайман
топтары бойынша жеке жеке орнатылады. Жалпы түрде бұл норматив төмендегідей
анықталады
Н
қаттз
= N
қаттз
.
Қ
қс
.
t
қаттз
(14)
мұндағы Н
қаттз
– құны аз және тез тозатын заттар тобы бойынша айналым
қаражаттарының нормативі;
N
қаттз
– құны аз шаруашылық сайманның бекітілген жиынтығы;
Қ
қс
– құрал немесе саймандардың жиынтығының құны;
t
қаттз
– резерв нормасы, өндірістік құрал немесе сайманның жиынтығының
жаңаланып отыру уақытымен анықталады.
«Банк шотындағы және кәсіпорынның кассасындағы ақша», «жеткізуші мен
тұтынушылармен есеп айырысу» және «басқа да ақша қаражаттары» топтары сияқты
айналым қаражаттарына нормалау жүргізілмейді, оларға қажеттілік көбінесе сыртқы
экономикалық факторлар жиі әсер етеді.
Достарыңызбен бөлісу: | 
