Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы



жүктеу 6,12 Mb.
Pdf просмотр
бет28/361
Дата05.11.2022
өлшемі6,12 Mb.
#38524
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   361
file20200121044531 (1)

тың
 леб
і
 кеш
ке қарай қапырықтанып
, күн де 
батып бара жатты.
 Күн батар 
сол сәт
те
 Мойынқұм атырабы
ның
 үстіндегі биік
те
 бір топ аққұйрық 
қарақұс
ұшып жүреді.
 Ептеп 
мұнар тұтқан бұлтсыз ашық аспан
ның 
қоңыр салқын құшағ
ында
 әлгі 
қарақұстар
 еріккен
нен
 жай 
қалықтап, рахаттана 
ұша береді.
Мына жер мен мына аспан
ның 
мызғымас мәңгілік 
пішін
ін
бейнелегісі келгендей
, бірі
нің
соңы
нан
бір
і
тізіліп, бір бағыт
та
шеңберлене 
ұшады

Қарақұстар
дыбыс шығармай, қанаттары
ның
аст
ында
ғы жер бет
інде
не болып жатқан
ын
міз 
бақпай 
бақылайды.
Осы бір паң-сері жыртқыш 
құстар
тек көздер
інің
өткірлігінен де баябан 
дала
ның
аспан
ын
мекендейді.
Күнәһар жер
дің
бет
інде олар 
тек қу тамақ үшін, тек түнемел үшін 
ғана 
қонақтайды,
 көбінесе көк жүз
інде 
ұшып жүреді
 (Ш.Айтматов
). Мұнда: 

предикаттық қатынас 
– атау септігі мен жіктік жалғауының; 

меншіктік қатынас 

 
ілік септігі мен тәуелдік жалғауының; 


Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж. 
19

толықтауыштық қатынас 

 
табыс септігі мен заттық мағынадағыбарыс, жатыс, шығыс, 
көмектес септіктерінің;
 

пысықтауыштық қатынас 
– көлемдік мағынадағы барыс, жатыс, шығыс, көмектес 
септіктерінің байланысы арқылы жасалады. 
Сөз тіркестерінің синтетикалық байланысу тәсілдерінде атау септіктен басқа септік жалғау-
ларының ерекше қызмет атқаратыны белгілі. Септік жалғаулары сөз бен сөздің арасында сабақтастық 
байланыс тудырумен қатар, сол сөздер байланысының нәтижесінде грамматикалық қосымша 
мағынаны да байқатады. Синтетикалық байланыс тәсілінің мұндай түрлерін тіл білімінде 
матасу, 
меңгеру
деп атау қалыптасқан.
Адам коммуникативті мақсат үшін тілдік құралдарды пайдаланады, өйткені тілдік қатынас 
қоғамдық құбылыстарды, заттарды, қоршаған ортаны мүмкіндігінше тілдік бірліктердің көмегі 
арқылы беруге тырысады. Сондықтан да, сөйлеу әрекетінде тілдік бірліктер қатысымдық бірліктерге 
айналып, сыртқы орта жайлы ақпаратты мазмұнына жинақтайды «Қазақ тіліндегі сөздердің 
морфологиялық құрылымы, олардың сөз тудыру және грамматикалық форма тудыру тәсілдері мен 
жүйелері мыңдаған жылдар бойына сол тілде сөйлеуші халықтың өзара сөйлеу үдерісінде 
қалыптасқан. Әр тілдің грамматикалық құбылыстарының қалыптасқан жүйелі тәртібі азғана жылдың 
жемісі емес, ол – сол тілде сөйлейтін халықтың өмір тарихымен байланысты мыңдаған жылдың 
жемісі. Тілдің грамматикалық құбылыстары ұдайы бір қалыпта тұра бермейді, олар өзінің даму 
процесінде өзгеріп, сұрыптала түседі» [8, 146-147], – дей келе, Ы.Маманов тілдің морфологиялық 
құрылымының маңызын анықтаумен қатар, қазақ тілінде түбір сөздер мен сол сөздің грамматикалық 
формаларының аражігін, шегін дұрыс ажыратуға бөгет болып жүрген нәрсе – қосымшалардың 
грамматикалық қызметіне қарай дұрыс топтастырылмауында деп тұжырымдайды. Грамматиканың 
осы аса күрделі мәселесіне қатысты ой-пікірлерді саралай келе: «...Мұндай пікір алалығын жою үшін 
түркі тілдерін зерттеуші авторлардың алдында тұрған басты міндет – морфологияға қатысты ең 
маңызды екі мәселенің басын ашып алу қажет сияқты. Оның біріншісі – қазақ тіліндегі 
қосымшаларды орыс тілінің үлгісімен сөз түрлендіруші (словоизменение), сөз тудырушы 
(словобразование) және форма тудырушы (формообразование) деп үшке бөліп қарастыру керек пе, 
жоқ әлде, оларды жаңа мағыналы сөз тудыру және сөздің грамматикалық формасын тудыру 
қызметіне сәйкес 
сөз тудырушы
және 
форма тудырушы
деп екі топқа бөліп қарастыру керек пе? 
Қазақ тілінің материалы екінші принципті қуаттайды. Сөйлемде грамматикалық формалармен 
түрленетін толық мағыналы атауыш сөздер (зат есім, сын есім, сан есім, етістік) тек қана екі түрде: не 
түбір сөз түрінде, не қосымша жалғанған формада қолданылады. Былайша айтқанда, қазақ тіліндегі 
қосымша жалғанған сөздер не тілдің сөздік құрамына енетін туынды түбір сөз (лексикалық бүтін), не 
белгілі бір сөз табына тән грамматикалық форма болып қалыптасады [8, 148].
Сөйтіп, форма тудыратын қосымшалардың белгілі бір жиынтығы парадигмалық түрлену жүйесінің 
сыртқы көрінісі мен соған сәйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық мағына білдіруі арқылы 
грамматикалық категория құрайды, енді бір тобы бөлігі бір сөз табының өз ішінде семантикалық 
топтарын жасайды. Қосымшалардың бұл негізгі мәні мен грамматикалық сипаты грамматикаларда 

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   361




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау