«ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»

 «ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»               

Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды  72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы               

Сәуір, 2019 

 

340 

өсуінің  тежелуі,  өсімдіктердің  жер  үстіндегі  бөлімдерінің  баяу  өсуі  және  жапырақ  ұштарының 

бозаруы байқалады. Мұндай көрсеткіштер өсімдіктердің тамыр жүйесінің анатомиялық құрлысында 

анықталды. 

Өсімдіктердің  белсенді  өсіп-даму  кезеңі  мысқа  өте  сезімтал  келеді.  Мыстың  улы  әсеріне 

өсімдіктердің  морфологиялық  белгілері:  жапырақ  тақтасының  кішіреюі,  бұралуы,  өсіп-дамуының 

баяулауы және  хлороз, некроз ауруларының пайда болуы [3,37б.]. 

Өсімдіктің қайсысы болса да ауыр металдан улануы оның тек тамыр арқылы өткен мөлшерімен 

ғана  шектелмейді.  Металдар  атмосферадан  жапыраққа  түсіп,  онан  клеткаға  өтеді.  Бұл  ауыр 

металдардың  бәріне  тән  ерекшелік.  Жапырақ  арқылы  өсімдікке  өткен  мыстың  биохимиялық 

реакцияларға тигізетін зияны аз емес. 

Бұл  зерттеу  жұмысына  зерзаты  ретінде  Жүгерінің  жергілікті  сорттарының    ауыр  металға 

төзімділігін анықтау  мақсатында тәжірибелік зерттеу жұмыстарын жүргізу. 

Жүгерінің  жергілікті  Тұран-480,  Тұран-170,  Қазақстан-435,  Тәуелсіздік-20  сорттары  алынды 

CdSO

4

-кадмий,  CuSO

4

-мысқа      есептелген  әртүрлі    концентрациядағы    ерітінділерін    қосып  (3мг/л; 

5мг/л;  10мг/л)  3-5-7  күндегі  дәннің  өну  энергетикасы,  биопараметрлік  көрсеткіштеріне  ауыр 

металдардың  кері  әсері  байқалды  және  дәннің  қор  затынның  жұмасалуында  да  есепке  алынды. 

Физиологиялық  маңызды  процестер  жүзеге  асыратын  фотосинтездік  пигменттердің  (хлорофил-а, 

хлорофил-б, каротиноидтар) синтезделу көрсеткіштері анықталды. Сонымен қатар ауыр металдардың 

жүгерінің тамыр жүйесінде жинақталған пролиннің мөлшері анықталды.  

Тәжірибелік  жұмыс  нәтижелерінде  мыстыңда  улы  әсері  жүгері  өсімдігіне  әртүрлі 

концентарциясы өскіндердің ұзарып өсуіне кері әсері байқалды, Мысалы бақылау нұсқасында сабақ 

(15см), тамыр (13см)  құраса, ең жоғарғы концентрацияда (10мг/л) сабақ (2см),  тамыр (0,1см)  дейін 

төмендейтіндігі  белгілі  болды.  Ал,  қор  затының  жұмсалуы  бақылау  нұсқасына  қарағанда  

концентрация  жоғарлаған  сайын  5-10  пайыз  қор  заты  жұмсалмайтындығы    анықталынды. 

Өсімдіктердің  өсіп-дамуының  ауыр  металдардан  зардап  шегуінен  физиологиялық  маңызды 

процестердің  де  зардап  шегетіндігі  болжанды.  Ондай  көрсеткіштер  өсімдіктердің  өсіп-даму 

барысында ерекше орын алатын фотосинтез процесі жүзеге асатын пигменттер әсіресе хлорофилл а, 

хлорофилл в және каратинойдтар түзілуіне кері әсері бар екендігі айқындалды.  

Зерттеу жұмысының нәтижелері көрсеткендей ауыр металдардың улы әсеріне хлорофилл а мен 

в  пигменттері  сезімталдылық  танытса  керісінше  каратинойдттар  қандайда  бір  төзімділік 

көрсететіндігі  анықталды.  Бұл  фотосинтездік  пигменттердің  арқайсысының  белсенді  қызмет  атқару 

белсенділігімен  тығыз  байланысты  болуы  мүмкін.  Себебі,  каратинойдтар  фотосинтез  процесіне 

тікелей қатыспай тек көмекші қызмет атқаратындығы белгілі. Осындай себепке байланысты олардың 

қызметі бәсең орын алады. Сондықтан олармен ауыр металдардың байланысуы төмендеп улы  әсері 

байқалмайды.  Ал,  белсенді  қызмет  атқаратын  а  және  в  пигменттері  ауыр  металдардың  улы  әсеріне 

ьірден ұрынуы олардың фотосинтез процесіне белсенті қатысуымен байланыстырылды.   

Сонымен  қатар,  ауыр  металдарға  сезімталдығы  өсімдіктің  тамыр  жүйесіне  коп  мөлшерде 

түзілген  пролиннің  синтезімен  түсіндірілді.  Тәжірибелік  жұмыс  нәтижелері  көрсеткендей  жүгері 

дақылының  сезімтал  түрлерінде  тамырда  түзілетін  пролин  мөлшері  төзімді  түрлеріне  қарағанда  аз 

синтезделетіндігі анықталды. 

 

Әдебиеттер: 

1.

  Кіршібаев  Е.А,  Атабаева  С.Д.,  Сәрсенбаев  Б.Ә,  Кенжебаева  С.Д.,  Асрандина  С.Ш., 

Бейсенова  А.Ж.,  Металл  -  аккумулирующая  способность  природных  видов  растений 

Восточного  Казахстана:  әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ-дың  75  жылдығы  және  биология 

факультетінің 75 жылдығына арналған «Биологиялық әртүрлілік және табиғат пен қоғамның 

тұрақты дамуы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция, 2009. 138-141 бб.

 

2.  Романова  СМ.,  Нурахметов  Н.Н.,  Батаева  К.О.  Экологические  аспекты  загрязнения 

токсичными  веществами  поверхностных  вод  Казахстана  //Химия.  Охрана  окружающей  среды. 

Экология человека. -1997. N4. - С.42 

3. Ягминине  И.  Б.,  Климашауски  В.  П.,  Валушене  В.  Т.  Накопление  тяжелых  металлов  в 

экосистеме Северной части Курского залива// Сб.докладов. Клайпед. соверщ. -Вильнюс, 1998. - С. 37-

41. 

 «ЖАСТАР ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ»               

Студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас ғалымдарды  72-Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы               

Сәуір, 2019 

 

341 

 Жеңісқызы Анар 

5В011600-География 

Ғылыми жетекшісі: г.ғ.к., профессор Н.Н.Карменова 

ҚазМемҚызПУ 

 

 

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ 

 

Аннотация.  Жаркент-Арасан  -  республиканский  бальнеологический  санаторий.  В  Панфиловском 

районе Алматинской области природа Жетысуского (Джунгарского) Алатау находится в прекрасном каньоне, 

на высоте 1100 метров над уровнем моря, в долине реки Буракожир.  1967. открыт, имеет 160 мест (2009). 

Работает  весь  год.  Климат:  зима  мягкая,  лето  умеренное,  гористое.  Средняя  температура  воздуха 

составляет -5 ° C в январе и 26 ° C в июле. Важность родников минеральная в лощине Жаркента усиливает 

здоровье человека. 

Abstract.  Zharkent-Arasan  -  Republican  balneological  sanatorium.  In  the  Panfilovsky  district  of  the  Almaty 

region, the nature of the Zhetysu (Dzungarian) Alatau is located in a beautiful canyon, at an altitude of 1100 meters 

above  sea  level,  in  the  valley  of  the  Burakozhir  river.  1967.  open,  has  160  seats  (2009).  Works  all  year.  Climate: 

winters are mild, summers are mild, mountainous. The average air temperature is -5 ° C in January and 26 ° C in July. 

 

 

Археолог  ғалымдардың  күрегі  әлі  тимеген  бұл  өлкенің  тарихы  туралы    не  айтуға  болады? 

Сонау 1970-жылдары Жаркент жер қазу жұмысы кезінде терең шұңқырдан дөңгелек ойығы бар, әдемі 

өңделген  қара  тастан  егеп  жасаған  тас  кетпен  табылған.  Ғұлама  ғалым,  археолог  Әлкей  Марғұлан 

еңбектерінде:Тас  кетпен  ерте  заманда  аса  маңызды  еңбек  құралы  болғанын,  онымен  үй  іргесі 

қазылып,алғашқы    жертөре  осы  кетпенмен  салынғанын  айтады.Үшарал  ауылы  тұрғындарының 

айтуынша  көктемгі  жер  жырту  кезінде  егістікте  соқа    жүзі  тимей  аман  қалған  3  ақ  саз  балшықтан 

сомдалған  әппақ  жұмыртқадай,  бүйірлері  алмұрт  пішінді  тұтқасы  жалпақ  бдерлі  құмыралар 

табылған.  Екі    құмыраның  шүмегі  қазақ  ұсталары  жасаған  мыс  шәугімге  ұқсайды,  ал  енді  біреуі 

тұтқасыз, әдемі қаз мойыны тіп –тік, ауыз жағы толқынды  жапырақ гүл бейнесінде көркемделген. Ақ 

саз балшықтың боямасыз қалдырылғаны, заттың әсемдік құндылығын арттырып тұр. 

Алматы    аймағының      табиғи    рекреациялық      ресурстарын      жан-жақты    зерттей    отырып,  

рекреациялық    және      көрікті    орындардың      физикалық—географиялық    жағдайын    анықтау,  

олардың      халықтың      әлеуметттік-  экономикалық      жағдайын    жақсарту      үшін,      сауықтыру    іс-

шараларында   және   шаруашылықта   пайдалану    мәселелері   бүгінгі  күннің  көкейкесті   мәселесі  

болып  табылады. Еліміздің  «Мәдени  мұра» бағдарламасын   басшылыққа   ала  отырып,   облыстың   

рекреациялық   және  туристік   мүмкіншілігін   анықтау  мәселесі   өз  зерттеуін  қажет  етеді. 

Алматы  облысы  физикалық-географиялық  аймағы  және  оның  рекреациялық,    көрікті  

орталықтары: «Алматы»  мемлекеттік   табиғи  қорығы, «Алакөл»  мемлекеттік  табиғи  қорығы,  «Іле 

Алатауы»    мемлекеттік      ұлтттық    табиғи    саябмғы,  «Алтынемел»  мемлекеттік    ұлттық    табиғи  

саябағы,  «Көлсай»  мемлекеттік    ұлттық    табиғи    саябағы,    «Шарын»    мемлекеттік    ұлттық    табиғи  

саябағы,    Алматы    мемлекеттік    табиғи    қорықшасы,    Балқаш    маңы    мемлекеттік      табиғи  

қорықшасы,    Жоғарғы    Көксу    мемлекеттік    табиғи    қорықшасы,    Лепсі    мемлекеттік    табиғи  

қорықшасы,      «Шарын    шаған  (ерен)    тоғай»    мемлекеттік    табиғат    ескерткіші,  «Шыңтүрген   

шыршалары»    мемлекеттік    табиғат    ескерткіші,    «Айғай  құм»    мемлекеттік    табиғат    ескерткіші,  

Жусандала   мемлекеттік   қорықтық  аймағы, Көлсай  көлі, Есік  көлі,  Қату  мен Ақтау,  Қызылауыз,  

Шарын  шатқалы,   Медеу  шатқалы, т.б. 

 Кездейсоқ табылған, беті қарайған кішкене теңге бетінде  үш тісті тарақ таңба басылған, бұл 

жәдігер осы өңірдің төл теңгесі  болар. Шежіндегі Бәйгетөбеде Елшібек оба монументі орнатылған 

кезде  жерден  ұзындығы  35-40  см  тас  оқтау  пішінді  зат  табылған.Ескі  дүние  ғұн-үйсін  тайпалары 

көсемінің  билік  белгісі  болған  құндылық  деген  ойды  мезгейді.  Үшарал  ауылының  күн  шығыс 

беткейіндегі  бастау басындағы жарқабақтан бүйірі ұзынша биік қыш құмыраны  –хум (бидай дәнін 

сақтайтын қыш ыдыс) бастаудан су алған бала көрініп қазып  алған жеріндегі қоныс, қыстау кентте 

де көне қалалардың орнындағы орта ғасырлық көзешілдік өңірдің бірегей. Хумның аузы тұсына әлі 

кеппеген кезде ирек саздың түрінде өрнек таңбалаған [1,38].  

Жаркент-Арасан – республикалық маңызы бар бальнеологиялық санаторий. Алматы облысы 

Панфилов  ауданында  Жетісу  (Жоңғар)  Алатауының  табиғаты  әсем  шатқалында,  теңіз  деңгейінен