Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

60
10 . Асырап алушы ата-аналардың басым көпшілігі бала 18 жасқа толғаннан 
кейін де олардың отбасында қалатындығын және олар баланың өміріне 
әрі  қарай  да  қатысатындықтарын  атап  өтті .  Тек  бір  сұхбат  беруші 
ғана  бұл  мәселені  бала  өзі  шешу  керек  деп  санайды .  Меймандос 
тәрбиелеушілер өздерінің қамқоршыларына кәмілетке толғаннан кейін 
де  көмектесуді,  сонымен  қатар  материалдық  көмек  көрсетуді  жоспар-
лауда .
11 . Сұралған  асырап  алушы  отбасыларының  материалдық  жағдайы  ор-
таша  деп  бағаланады,  негізгі  массаға  «тамаққа,  киімге  және  ұсақ 
тұрмыстық  техника/электроникаға  ақша  жетеді» .  Астана  мен  Алматы-
та  отбасылардың  ойынша  оларға  саяжай  мен  пәтер  сияқты  көлемді 
заттардан  басқа  барлығына  ақша  жетеді .  Қарағанды  мен  Таразда 
жағдай нашарлау, себебі отбасылардың жартысы оларға ақша тамаққа 
және  қиын  деп  киімге  жететіндігін  айтты .  Бұл  Таразда  сұхбат  кезінде 
негізінен 4-тен 10 адамға дейін бірден бірнеше бала тәрбиелейтін ОТБҮ 
қатысқандықтан болар .
12 . Сұхбат берушілердің отбасылық бюджеті негізінен ата-ананың біреуінің 
немесе  екеуінің  еңбекақысынан  және  баланың  жәрдемақысынан 
жинақталады .  Асыранды  баланың  күтіміне  берілген  материалдық 
қаражат  негізінен  жетеді,  бірақ  сұхбат  берушілердің  жартысына 
кей  заттарда  өздерін  шектеуге  тура  келеді .  Сұхбат  берушілердің 
20%  пайызы  баланың  күтіміне  алатын  қаражат  жетпейтіндігін  және 
олар  қосымша  ақшалай  төлемдер  жағынан  мемлекет  қолдауына 
мұқтаждықтарынайтты .
13 . Мемлекеттің  асыранды  балаға  беретін  жеңілдіктері  туралы  барлық 
сұхбат берушілер біле бермейді, сәйкесінше қолданбайды да . Сұралған 
отбасылардың  тек  жартысы  ғана  мектептегі  тегін  түскі  астар,  жүру 
билеті, оқушыларға арналған кеңселік тауарлар мен киімдер, баланың 
жазғы лагерьге бару мүмкіндігі туралы хабардар және осы жеңілдіктерді 
қолданады .  Сонымен  қатар  ата-аналар  берілетін  кеңселік  тауарлар 
жартыжылға әзер жетеді, киімдер мөлшерімен келмейді және көбінесе 
сапасы  нашар  болады,  ал  баланы  лагерьге  жіберу  мүмкіндігі  туралы 
оларға  кеш  хабарлайды,  сол  себепті  олар  қажетті  құжаттарды  жинап 
үлгермейтіндіктерін айтады .
14 . «Мемлекет  қолдауы  Сіздерді  толығымен  қанағаттандырады  ма»  де-
ген  сұраққа  сұхбат  берушілердің  жартысы  «қанағаттандырғаннан 
гөрі  қанағаттандырмайды»  деді .  Меймандос  тәрбиелеушілердің  ойы 
«толығымен  қанағаттандырады»  және  «қолдауға  мұқтаж  емеспін» 
деп  бөлінді .  Сонымен  қатар  қанағаттандырмау  себебі  негізінен 
«мемлекеттік  органдардың  меймандос  отбасы  сияқты  форма  туралы 

61
ақпараттандырмайтындығы»,  және  де  олар  «меймандос  отбасы  үшін 
қажетті құжаттарды ресімдеуде тиісті қолдау жоқ» деп санайды .
ОТБҮ өкілдерінің басым көпшілігі мемлекет асырап алушы отбасыларға 
ақшалай  төлемдерді  көбейту  керек  деп  санайды .  Қорғаушылық 
отбасыларының бір бөлігі де осы пікірді ұстанады . Сонымен қатар көптеген 
отбасылар асырап алушы отбасыларға тұрғын үй алу мүмкіндігіне ие болу 
үшін  ипотекаға  жеңілдіктер  беру  керек  немесе  мемлекет  асырап  алушы, 
әсіресе  көп  балалы  отбасыларына  тұрмыстық  жағдайларын  жақсартуға 
мүмкіндіктерді  қарастыру  керек  деп  санайды .  Отбасылардың  бірқатары 
дәрілік  заттарды  алуға  жеңілдіктер  беру,  сонымен  қатар  балаларға  киім 
беруді ақшалай өтеуге ауыстыру қажеттігін айтты .
15 . Асырап алушы ата-аналардың ережелерінде жеке бап болып әлеуметтік-
психологиялық қолдауда және балалар мен қатар отбасыларын да (ата-
аналарды) қолдау қажеттігі жазылған . Барлық сұхбат берушілер дерлік 
асырап  алушы,  сонымен  қатар  әлеуетті  асырап  алушы  ата-аналарға 
оқыту сабақтары мен семинарлардың өткізілу қажеттігін айтты .
Ата-аналардың ойынша асырап алушы отбасыларының көпшілігі оларға 
жүктелген қызметтерді жақсы атқарады, соған қарамастан асырап алушы 
отбасы институтын дамыту және отбасылық пен бала - ата-аналыққарым-
қатынасты сапалы жақсарту үшін аса жемісті ата-аналарды материалдық 
және моральды көтермелеп отыру, асырап алушы ата-аналарды таңдауды 
қатаң қылу керек . Сонымен қатар қоршаған ортаның асырап алушы отба-
сы туралы түсінігін өзгерту және асырап алушы ата-аналардың өздерінің 
жауапкершілігін  арттыру  керек .  Білікті  мемлекеттік  органдар  осындай 
отбасыларға  бақылау  мен  мониторинг  жасап  отыру,  асырап  алушы 
отбасыларға материалдық және психологиялық қолдау көрсетіп отыру ке-
рек . 
Асырап  алушы  және  меймандос  отбасыларының  сауалнамалық 
сұрақтарының  сараптамасына  қосымша  әлеуметтік  және  экономикалық 
тиімділік көзқарасынан жетім балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз 
қалған балаларды жайғастырудың институционалдық және отбасылық фор-
маларын  салыстырмалы  сараптау  мақсатында  жүргізілген  сарапшылық 
сұрастыру мен кабинеттік зерттеудің қысқаша есебін ұсынамыз .
Жасалған зерттеулер негізіндеата-аналарының қамқорлығынсыз қалған 
балаларға  қорғаушылықтың  әртүрлі  формалары  сипаттамаларында  оң 
және теріс жиынтық кестені ұсынамыз* . 
*
Бұл кесте «Жетім балаларды деинституционалдандыру жолдары Алматы, Уральск ққ . 2004 
жылғы Осы күндік жетімдік жағдайы . Әртүрлі қорғаныштық формаларға салыстырмалы сарапта-
ма . Ұсыныстар .» жобасы аясында «САНДЖ»  Зерттеу орталығымен дайындалды .
3-тарау. Әлеуметтік-экономикалық сараптама

62
Асыра
п а
лу
++++
++++
++++
++++
++++
Қорғаншылық
+
++
+-
+++
++-
++-
+++
Пат
ронат
++  
+
++
+++
++-
++-
+++
ИТБМ
+++
---
+++
+--
---
---
Қар
жыландыр
у 
Ме
млеке
т шығындары
Тәрбие
ле
ушілердің шығындары
Тәрбие
ле
ушіден, қорғаншыдан, 
қамқоршыдан, асыра
п а
лу
-
шыдан ба
ланы қабылда
уға 
ынт
аландыр
у  
Білім бер
у және тәрбие
ле
у
Қо
лже
тімділік 
С
абак бер
у са
пасы
Оқуға дег
ен ынт
а
Тұр
мыстық дағдылар