Қазақстандағы отбасылық орналастырудың жағдайы

57
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасында тұратын асырап алушы 
және  меймандос  отбасыларының  тәжірибесін  зерттеу  және  әлеуметтік-
экономикалық қиындықтарын анықтау .
Зерттеу объектісі: Алматы, Астана, Қарағанды жәнеТараз ққ .
Сұхбат  алынғандардың  жалпы  саны:  86  адам  –  алмастырушы 
отбасыларының  өкілдері  (53  асырап  алушы  отбасы  (бала  асырап  алған, 
қорғаншылық, патронат, отбасылық типтегі балалар үйі; 33 меймандос от-
басылар); 8 сарапшылар – қорғаныштық органдарының, ИТБМ және ҒЖҰ 
өкілдері . 
Зерттеу жүргізу кезеңі: 2015 ж . қараша
1 .  Сұхбаттық  сұраныс  сараптамасы  Қазақстанда  кеңінен  тарағаны 
қорғаншылық  пен  қамқоршылық  (Алматы,  Қарағанды),  содан  соң 
патронаттық  тәрбиелеу  (Астана)  екендігін  көрсетті .  Асырап  алу-
шылар  әлікүнге  дейін  асырап  алу  құпиялылығын  сақтауға  тырыса-
ды .  Сарапшылардың  ойынша  асырап  алушылық  әсіресе  жаңа  туған 
нәрестелер  мен  5  жасқа  дейінгі  балаларға  қатысты  қолданылады . 
Қорғаншылық пен патронатқа 7-ден 17 жасқа дейінге түседі . Мейман-
дос отбасылар негізінен жасөспірімдік жастағы (13-17 жас) балаларды 
қолдау үшін қолданылады . Тараз қаласында Отбасылық типтегі бала-
лар үйі (бұдан әрі-ОТБҮ) формасы кеңінен тараған . Меймандос отбасы 
мүлдем қолданбайды десе де болады .
2 .  Асырап  алушы  отбасыларының/тәрбиелеушілердің  өз  отбасыларына 
балаларды алу себептерінің ішіндегі негізгілері келесілер: 
•  асырап алушы отбасыларында негізінен туысқандардың балалары, олар 
қандайда бір себептермен өз балаларын асырай алмайды/асырағылары 
келмейді;
•  медициналық себептермен отбасында өз балалары болмайды;
•  ОТБҮ өкілдері себептердің арасында келесілерді атайды: «жақсы іс жа-
сауды шешті» және сонымен қатар «үлкен отбасылы болғылары келеді»;
3-тарау 
АЛМАСТЫРУШЫ ОТБАСЫЛАРЫНЫҢ БАР 
ФОРМАЛАРЫНА ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 
САРАПТАМА

58
•  меймандос отбасылар негізінен «жақсы іс жасағылары келеді»;
•  себептердің арасында азырақ деңгейде айтылатындары: «бала үшін ана 
болғын  келеді»;  «ұлды  болғымыз  келеді»  (егер  отбасында  тек  қыздар 
болса); «балаларды жақсы көремін»; «жалғыздықтан шаршадым» .
3 .  Зерттеуге қатысқан отбасыларының арасында негізінен әртүрлі жастағы 
өздерінің балалары бар толық отбасылар, екінші орында балалары бар 
жалғыз/айырылысқан әйелдер . Сұхбат берушілердің жастары 25-тен 45 
аралығында, Тараз қаласында ОТБҮ өкілдерінің арасында 50 жас және 
одан  үлкен  өтелімімен  отбасылар/ата-аналар  кездеседі .  Меймандос 
тәрбиелеушілер  арасында  жастары  негізінен  25  -тен  40  аралығында . 
Асырап  алушы  ата-аналардың  білімдері  негізінен  жоғары,  бірнеше 
адам ғана орта мамандандырылған білімдері бар .
4 .  Асыранды/меймандос  отбасыларын  ресімдеу  рәсіміне  қатысты 
сұраққа көпшілік сұхбат берушілер әлеуетті асырап алушы ата-аналар 
үшін  толық  және  қолжетімді  ақпараттың  болуы  керектігін  айтты,  бірақ 
олардың ақпаратқа қолжетімділік тәжірибелері бойынша, ойлары екіге 
бөлінді: 50% ақпарат қолжетімді болды деп жауап берді, ал 50% олай 
емес  деді .  Көптеген  сұхбат  берушілер  оларға  қорғаныштық  органдар 
көмектескендігін растады және 70%- асыранды баланы отбасына алу 
ешқандай қиындық туғызбады деді .
5 .  Асырап алушы ата-аналар тап болған қиындықтар/күрделі мәселелердің 
арасында негізінен тұрғын үй-тұрмыстық және материалдық қиындықтар 
аталды .  Екінші  орында  –  баланың  жаңа  отбасында  бейімделі 
қиындықтары .  Меймандос  тәрбиелеушілер  негізінен  психологиялық 
қиындықтарды  атайды:  тәрбиелеуші  ретіндегі  өзінің  біліктіліктеріне 
қатысты қобалжулар мен қорқыныш, баланың бұрынғы өмірі, мінезі мен 
әдеттері бойынша қорқыныш және т .б .
ОТБҮ өкілдері күрделі мәселелердің арасында негізінен материалдықта 
атады .  Сонымен  қатар  Тараз  қаласының  сұхбат  берушілері  қорғағыш 
органдарының көмегін, қиындықтар/күрделі мәселелерді бағалауда және 
т .б . өте ұстамды болғандығын айта кеткен жөн . Мүмкін бұл сұхбат кезінде 
бақылаушы ретінде қаланың білім басқармасының өкілі болғандығынан 
болар .  Сонымен қатар дәстүрлі қала мен облыстың қорғағыш органда-
ры аймақтың барлық асыраушы отбасыларымен жақсы қарым-қатынас 
пен үлкен тәжірибеге ие, осылайша асырап алушы отбасы институтын 
дамыта отырып, оларға жан-жақты көмек көрсетуге тырысатындықтары 
да болуы мүмкін . Осы аймақта Отбасылық типтегі балалар үйі тәрізді 
форманың  көптеген  жылдар  бойын  дамуы  және  осында  асырап  алу-
шы ата-ананың үлкен тәжірибесі мен көпжылдық өтілімі бар осындай 12 
отбасының болу фактісі барлығын түсіндіреді . 

59
3-тарау. Әлеуметтік-экономикалық сараптама
6 .  Асыранды  баланы  отбасына  алу  шешіміне  жақын  қоршаған  орта-
лары  мен  отбасы  мүшелерінің  қарым-қатынасына  қатысты  барлық 
сұралған  отбасылар  негізінен  позитивті  және  оң  тәжірибе  ие .  Ерлі-
зайыптылардың арасындағы қарым-қатынас кем дегенде бұрынғыдай 
қалған,  ал  сұхбат  берушілердің  жартысында  жақсы  жаққа  өзгерген; 
сонымен  қатар  туған  балаларының  асыранды  балаға  деген  қарым-
қатынастары да жақсы жаққа өзгерген . Асыранды баланы отбасына алу 
шешіміне қатысты қоршаған ортаның ойы 50 – 50 бөлінді: қолдады не-
месе бейтарап жағдайды ұстанды, тек санаулылары ғана осы шешімге 
қарсы болды . Бұл факт қазақстандық қоғамның асырап алушы отбасы 
мен  жетім  балалар  институтына  қатысты  көзқарастары  жақсы  жаққа 
өзгеріп жатқандығын көрсетеді . 
7 .  Сіздің  асырап  алған  балаңызда  мектепте  (балабақшада)  өзінің 
қатарластарымен  қиындықтар  туындайды  ма,  туындаса  қандай  деген 
сұраққа негізінен теріс жауаптар алынды және 30% кей кезде тартыстық 
жағдайлар туындайды, оның себебі «баланы сыныпта қабылдамайды», 
«мектепте жаңа оқушы» ретінде хабарландырылды .
8 .  Барлық  дерлік  асырап  алушы  ата-аналар  өздерінің  балаларын 
әрдайым/жиі  мақтап  тұрады,  олардың  дамуына  және  мектептен  тыс 
уақыттарын өткізуіне көңіл бөледі . Балалар әлтүрлі үйірмелерге (сурет 
салы, ән айту, билеу, музыкалық мектепке) қатысады, спортпен айна-
лысады, кітап оқиды . Кейбір ата-аналар балаларының теледидар мен 
компьютерлік  ойындардан  басқа,  ештенеге  қызықпағандығымен,  со-
нымен  қатар  мектептегі  сабақтардың  кесірінен  басқа  ештенеге  уақыт 
жетпейтіндігімен  қиындықтар  болғандығын  айтады .  Меймандос  отба-
сылар  оқуға  деген  және  басқа  да  танымдық  әрекет  түрлеріне  төмен 
анталық деңгейге тап болады . 
9 .  Баланы/балаларды  тәрбиелеу  барысындағы  қиындықтар  туралы 
сұрақтарға  негізінен  келесілері  аталды:  «бала  тыңдамайды»,  «бала 
өтірік  айтуы  мүмкін»,  «мектептегі  қиындықтар  (үлгермеушілік)» .  Кей 
кезде    ата-аналар  үлкендерге  сыйластықтың  болмауы  және  құқық 
бұзушылықтарға  (ұрлау  төбелес  және  т .б .)  тап  болады .  Сұхбат 
берушілердің  басыңқы  көпшілігі  баланың  зиянды  әдеттерінің  бар 
жоқтығына  теріс  жауап  берді,  тек  2  адам  ғана  баланың  темекі 
тартатындығын және 1 баланың спирттік ішімдіктерді қолдануы мүмкін 
деп  қобалжулы  екендігін  айтты .  Соған  қарамастан  тек  4  адам  ғана 
«Сізде баладан бас тарту туралы ой болды ма» деген сұраққа «кей-
де»  баланың  нашар  тәрбиеленуімен  және  баламен  келіспеушіліктер 
немесе  денсаулығымен  қиындықтар  салдарынан  деп  жауап  берді . 
Қалғандарының барлығы бұл сұраққа теріс жауап берді .