салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру, есептен шыгару
актілері және тағы басқа осылар сияқты қужаггар негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық)
эдегге эрбір түгендеме объектііе бір данадан толтырылып,
ұйымньщ бухгалтериясында сақталады. Ол картотекада негізгі
қүралдар халық шаруашылығының саласына карай жіктелген
топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтын ішінде
түгендеу карточкалар негізгі кұралдардын түрған жері, ягни жүмыс
орны, олардың атқаратын қызметіне жэне түрлеріне қарай (үйлер
мен гимарапгтар, машиналар мен жабдықтар, көліктер жэне тағы да
басқалар) орналастырылады. Кәсінорындарда шыгыс етілген жэне
өндіріс орны мен үйымының ішінде бір жерден екінші жерге орны
ауыстырылған негізгі қүралдардың түгендеу карточкалары есепті
айдың соңына дейін картотекада бөлек сакталады. Сондай-ақ,
келсшекте пайдалану үшін сактаулы түрган негізгі қүралдар мен
басы артық тоқталып қойылған негізгі құраддардың да түгендеу
карточкалары бөлек қойылуы кажет.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің
негізгі түрі болып саналады. Оларда негізгі қүралдардың ата-
луы, түгендсу нөмірі, баланста корсетілген бастапқы күны,
амортизациялық аударым мөлшері, зауытгык нөмірі, келіп кіріске
алынуына және істен (есептен) шыгарылуына байланысты тол-
тырылған актілердің уакыты (айы, күні, жылы) жэне тағы да басқа
шартты белгілері мен керекті мэліметтері жазылады. Голтырылган
түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоара-
лық негізгі қүралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесі-
не тіркеліл жазылып отырылады. Бүл тізімдеме бухгалтерияда
бір дана етіп толтырылып, түтендеу карточкаларыньщ түгел сақта-
луын бақылау үшін пайдаланылады. ¥йымдар негізгі қүралдарды
жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі күралдардың сақгалып жэне жүмыс істеп тұрган
жері бойынша үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады.
Гүгендеу карточкаларга қарағанда бүл тізімдеме келіп-түсіп, кіріс-
ке алынған объектілер бойынша тек қана қысқаша мәліметтер, яғни
объектінің аталуы, бастапқы құны, инвентарьлық нөмірі, түгендеу
212
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
10-тарау. Айналымга түспейтін активтер
♦
213
карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылган нөмірі, басқа да
мэліметгері жазьшады. Ай сайын алташқы құжагтар негізінде үлгі-
лі түрі Н Қ -13 түгендеу тізіміне кіріске алынған жэне шығыс етілген
негізгі күралдар жайлы мэліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің
ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу
тізіміне көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік
есептің мәліметгеріне сэйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қол-
мен өңдегенде аралық шоттар бойынша негізгі құралдардың
қозгалысын, ягни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі түрі
НК-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда
негізгі құралдардың тиісті шоттарының түгеңдеу карточкалары
мэліметтерінің негізіңде толтырылады. Бұл карточкада негізгі
құралдардың жіктелу топтары мен турлері есеп беретін айдың
басындағы құны бойьшша қалдығы, олардың кірісі мен шыгысы
көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің мэліметтері
негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Үйым бойынша
негізгі құралдардьщ кірісі мен шыгыс етілуін есептейтін үлгілі түрі
НҚ-12 санды карточкадагы қалдыгы ай сайын бас кітаптағы негізгІ
құралдардың мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.
Кэсіпорындарда
түгендеу
карточкалар
және
түгендеу
кітапшалармен катар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықгар
мен көліктерге арнайы техникалық төлқүжат толтырьшады. Мүн-
дай төлқүжаттарда негізгі күралдардың техникалық сипаттамасы
жэне істейтін жүмыстарының түрлері және тагы да басқа деректер
жазылуы тиіс.
• есебі
Халык шаруашьшығыньщ қай саласында болмасын өндіріс-
тік өнімнің өсуі ондағы негізгі құралдардың өсуі мен олардың
сапасына байланысты болады, Сондықтан щаруашылық объек-
тілері эрдайым негізгі қүралдарын жаңартып, оларды сапасы және
өнімділігі жогарыларымен ауыстырып отырганы дұрыс.
Кэсіпорындарға негізгі күралдар сагып алу, салу, қүрыл-
тайшылардың үлес қосуы, басқа үйымдардын және адамдардың
сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ жоғарғы үкімет орындарының
Негізгі құралдарды кіріске алудың
беруі жэне тагы да басқа жағдайлар арқылы келіп түседі. Бүл
келіп түскен. кіріске алынған негізгі күралдарга кэсіпорын үлгілі
түрі НҚ-1 санды қабылдау-тапсыру акггісін толтырады. Егер
шаруашылыкта пайдаланатын бір түрді, қүиы бірдей күрал-
саймаидарының немесе жабдыктардьщ бірнешеуі бір уақытга ке-
лІп түссе, ягни кіріске альшса, оларға жоғарьіда аталған қабылдау-
тапсыру актісінщ бір данасын ғана толтыруға болады. Салынып
біткен. ягни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді кабылдап
алуға тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау
актісін толтырады. Қабылдау актісі бухгалтерлік алгашқы қүжат
болып саналады. Бүл актіде мынадай мәліметгер көрсетілуі тиіс:
• объектінің аты;
« объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы үйьшның агты;
• салынып біткен күрылыстын кабылданган кездегі жағдайы;
• қүрьиыстың салынып біткен уақыты;
■ амортизациялық аударым мөлшері;
• бастапқы қүны;
• басқа да шартты белгілері.
Негізгі қүралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне
үйымдагы бас механикалык бәлім төлқүжат толтырады. Не-
гізгі күралдарга төлқүжат толтыру олардың есебін дүрыс
үйымдастырудың негізп шарггарының бІрі болып табьшады.
Негізгі қүралдарға толтырылатын төлқүжаттарда олардың пайда-
лануға берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, мате-
риалдық озгешслігі, агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен
шығарылу себебі) жзне тағы да баска мәлімеггері жазылады. Осы
төлкүжагтардың негізінде үйымдар эрдайым өздеріндегі негізгі
қүралдарға түгендеу жүргізіп жэне олардың іске жарамдьшығын
тексеріп отырады.
НегізгІ қүралдарга толтырьшған қабылдау-тапсыру актісі
кейіннен үйымның бухгалтериясына тапсырылуы гиіс Актімен
бірге объектінщ техникалық төлкүжаттары да беріледі Бухгал-
терия бүл қүжаттардың негізінде тиісті түгендеу карточкалар
мен негізп құралдарды есептсйтін кітапшалардың тшстілерщ
толтырып, кейіннен бүл қүжаттар кэсіпорынның тиісті болімдеріне
табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы бекітеді. Кэсіпорындағы
214
♦
Бухгалтерлік есеп теориясы жэне негіздері
Достарыңызбен бөлісу: |
