♦  Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне нггЬОері

104
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы жэне нггЬОері
7 , 2 ,   К арж ы 
салымдары 
есебі
Каржы  салы м ы на  (қарж ы лы қ  инвестиння)  кәсіпоры ндар 
мен  ұйымдардың  басқа 
завды  
тұлғалардың 
бағалы   қағаздары ң 
(акцияларды, 
облигаиияларды  ж әне 
баска 
д а  бағалы  
кағаздарды 
сатып алуға, депозитке салған тағы да басқа) сатып алуға жұмсаған 
қаржылары  жатқызылады,
Қаржы 
нары ғы ны ң 
айрықша 
бөлігі,  ол  -   бағалы   қагаздар 
нарығы 
Ал  қарж ы лы қ  инвестиіш ямен  осы   бағалы   кағаздар 
нарығы  тікелей  байланысты, 
Бүгінгі 
күні  елімізде 
коптегең 
акционерлік 
коғамдар, 
сактандыру  компаниялары,  инвести- 
циялықжәне мемлекеттік 
емес 
зейнетақы қорлары, сонымен 
қатар 
басқа 
да 
кәсіпорындар 
мен  ұйы мдар  тіркелген. 
Осы 
ж оғарыда 
аталған  кэсіпоры ндар  мен  үйьгмдардын  барлығы  д а  елім іздеп 
бағалы 
қағаздар 
нарығының 
потенциалды 
каты суш ылары  
қатарына  жаткызылады.  Олардын  кейбіреулері  эмитент,  ягни 
айнатымға  багалы  қағаздар  шыгарушылар  болып 
табы лса,  ал 
екінш ілері  инвестор  ретінде  кызмет  атқарады.  Кэсіпорыш дар  мен 
үйы м дарға 
жаңа  технология 
енпзу.  өндірісті  ж аңгы рту  (модерни- 
зациялау),  қайта  құру  (реконструкциялау)  эрқаш анда  ірі 
ка- 
гштал  салымьгн  керек  етеді.  Ал  мұндай  жұмысты  аткару  үшін 
өндіруш ілерде  эр  уақытта  капитал  бола  бермейді,  С онды қтан  да 
кәсіпоры ндар 
мен 
ұйымдар  қарыз 
капиталы 
нары ғы на 
несиелер 
мен  заем дары ны ң қараж аттарын,  айналы мға акш іялары  м ен  обли- 
гациялары н 
шығарса, онда елімізде бағалы 
қагаздар 
нарығы паида 
болады,
Іс 
жүзінде  акция,  облигация жэне басқа да бағалы  қағаздарьш 
шыгару арқылы капитадды тартуды көздейтін заңцы тұлғалар эмн- 
тент 
деп  аталады  
жэне 
соны м ен 
қатар 
олар 
бағалы  қағаздарды 
иемденушыердің  (сатып  алушылардың)  алдында  белгілі  бір  жағ- 
дайдд борышты (міндетті) болып табылады,
Эмитенттщ  кім  болғаиына  байланысты  багалы  қагаздар 
тәмеңдегідей үш  гүрге бөлінеді:
—  мемлекеттік;
—  муниципалдъщ; 
-
—  корпаративтік.

Мемлекеттік  багаіы   цагаздар  —  бағалы  қағаздардың  бұл 
рі 
Қазакстан 
Республикасының 
заң 
актілеріне 
сэйкес
[екеттің  сыртқы  және  ішкі  карыздарын  қайтару  мақсатында 
шығарылады.  Сонымен қатар бағалы қағаздьщ бұл түрі  Қазақстан 
Республикасы Үлттық банк мекемесімен эмитенттелінетін бағалы 
қағаз болып табылады.  Үюмет өз  атынан  бағалы  қағаздардың  бүл 
ін  шығара  отырып,  Республикалық  бюджеттің  тапшылығын 
кыскарту  жэне  инфляцияны  болдырмау  жағын  қарастырады. 
Осыған  сэйкес  Үлттық  банк  мекемесі  айналымдағы  ақша  қара- 
жаттарының  қозғалысын  реттеуді  көздейді.  Мемлекетгік  бағалы 
қағаздардьщ мынадаи түрлері барі
•  Үлттыц жинац обпигациялары.
•  Мемлекеттік  цысца  мерзшді  цазынашылыц  міндеттеліе
(МЕККАМ).
•  Мемлекеттік  орта  мерзтді  цазынашыльщ  міпдеттеме
(МЕОКАМ).
Муниципалдыц  багалы  цагаздар  -   бағалы  қағаздардың 
мұндай  түрі  жергілікті  бюджетпен  эмиссияланатын  жергілік- 
ті  атқарушы  органдар  шешімімен  шыгарылады,  Бағалы  қағаз- 
дардын  бұл  түрін  шығарудағы  басты  мақсат  -   қүрьшыс,  яғни 
ауруханалар  салу  үшін,  бала  бақшалар  мен  мектептер,  тұрғьш 
үйлер,  жолдардың  жагдайларын  жақсарту  жэне  тағы  да  басқадай 
аймактьщ әлеуметтік мэселелерді шешу болып табылады.
Корпоратттік  багалы  цагаздар  —  кәсіпорындар  мен 
ұйымдардың заң  күшше сүйене  отырып, өзінің жарғылық  капита- 
лың қалыптастыруға  немесе  шаруашылық қызметін жүзеге  асыру 
үінін шығаратын бағалы қагаздарын корпоративтік багалы қағаздар 
Деп атайды. Бағалы қағаздардың бүл түрін көп жағдайларда акцио- 
іерлік коғамдар  шыгарып жэне олар эмитент ретінде тіркеледі.
Багалы қағаздарды жалпы  мынадай  екі топқа бөлуге болады:
4 1 ақшалаіі багалы  цагаздар;
ъ)  капиталды багалы  цагаздар
Щшалай багалы  цагаздар -  ақшаны қарызға алғандығын біл- 
'е ДІ.  Бағалы  қағаздардың  бұл  түріне  вексельдерді,  депозиттік
7-тарау,  Қаржылъщ инвестициялар ж зне ақш ш ар
 ♦ 
105

және жинақ сертификаттарын жаткызуға болады.  Жалпы ақшалай 
багалы  қағаздардан  табыс  бір  рет  қана  алынады.  Іс  жүзінде 
ақшалай  бағалы  қағаздар  қысқа  мерзімді  болып  келеді,  яғни  бір 
жылға дейінгі уақыт аралыгында колданылады.
Капиталды  багалы  цшаздар
 
-   кәсіпорындар  мен  үйым- 
дардың  қорын  (капиталын)  құруга  немесе  оны  ұлгайтуга  байла- 
нысты  шығарылады.  Акция  мен  облигация  осы  аталған  бағалы 
қагаз түріне жатқызылады.
Өздерінен  альшатьш  табысқа  байланысты  бағалы  қағаздар 
мьшадай екі топқа бөлінеді:
—  царыздыц бшалы цагаздар;
—  инвестициял ъщ багалы  қагаздар.
Қарыздық багалы қшаздар -  багалы қағаздьщ бұл түрі бойын- 
ша  эмитент  көрсетілген  уакыт  барысында  белгіленген  пайыз 
көлемінде  (процентімен)  тнІсті  қарыздарын  өтеуге  (төлеуге)  мін- 
детті.  Қарыздык бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, 
вексельдер, тағьі  да басқа бағалы кағаздар жатқызылады.
И пвест ициялъщ  багалы қагаздар -  багалы қагаздың бұл түрі 
иемдснушіге  активтің  бір бөлігін  иемденуге  қүқық  береді.  Бағалы 
қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.
Бағалы  қағаздар  шығарылу  мақсатына  байланысты  мынадай 
екі түрге бөлінеді:
-   қорлы  багалы  цагаздар;
-   саудачык багачы  цагаздар.
Қорлы  багальі  қагаздар -  мұндай бағалы  қагаздар қор  биржа- 
ларында  айланысқа  т\'седі  жэне  көп  мөлшерде  эмиссияланады. 
Бағалы  қағаздардың  бұл  түріне  акциялар  жэне  облиғациялар 
жатқызылады.
Саудалъщ  багалы  қагаздар  -   бағалы  қағаздың  бұл  түрі  бел- 
гілі  бір  коммерциялық багытпен  сауда операциялары  кезінде есеп 
айырысуға арналган.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы 
қағаздар мынадай болып екіге  бөлінеді:
—  нарыцтыц багалы цагаздар; 
.
-   нарыцтыц емес багаіы  цагаздар.
106
  ♦ 
Букгалтерпік есеп  теориясы ж гне негіздері