Даму бағыттары Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары Современная система дошкольного

101 

 

мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани және материалды қажеттiлiктер сферасы 

кеңейедi,  қарым-қатынасқа  деген  қажеттiлiк,  жетiстiкке  жету,  басқарушылыққа  қажеттiлiк 

сияқты әлеуметтiк қажеттiлiктер нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан жоғары болу, өзi жасай 

алу  сияқты  қарапайым  қажеттiлiктер  пайда  болады.    Атақты  психолог  Л.С.  Выготский 

баланың  қиялы  біртіндеп  өмір  тәжірибесінің  молаюына  байланысты  қалыптасады  деген 

қорытындыға келеді.  

  Қазіргі  кездегі  психологтар  мен  педагогтар  баланың  жеке  басының  дамуындағы 

қиялдың  маңыздылығының  ең  тиімді  жолы  шығармашылық  жұмыста  көрсету,  үйрету, 

көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына жағдай жасау, яғни, еркіндік беру 

керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы төмендегідей үш компоненттен тұрады:  

 Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені ойластыруға 

мүмкіндік береді.  

  Екінші  дәрежеде  баланың  өткен  тәжірибесімен  байланысты,  бірақ  сонда  да  заттық 

байланыстың рөлі бар.  

Үшінші  дәрежеде  қиялдың  дамуы  балаға  ақиқаттан  қиялдың  қозғалысының  жоғарғы 

формасы – ой – пікірден оның іске асуына байланысты. 

Баланың  қиялдауы  ойын  үстінде  қалыптасады.  Алғашқы  кезде  қиял  заттарды 

қабылдаудан  және  ойын  іс-әрекеттерін  орындауынан  ажыратылмайтындай.  Ойын  үстінде 

қалыптасқан  қиял  мектепке  дейінгі  бала  іс-әрекеттерінің  түрлеріне  де  ауысады.  Бала  сурет 

салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда қиял неғұрлым айқын байқалады. 

Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар бар. 

Егер  сәбилік  шақта  өзінде  қабылдау  мен  ойлау  іс-әрекеттері  ретінде  анықтауға  болатын 

бағдарлау  іс-әрекеттерінің  ерекше  формалары  ретінде  бөлінсе,  мектепке  дейінгі  кезеңде 

мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке 

сипат  ала  алмайды.  Бала  бірдеңеге  назар  аударарлықтай,  көргені  мен  естігенін  жадында 

сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-әрекеттерді игере 

білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі кезеңде қалыптаса бастайды.  

Мектепке  дейінгі  кезеңде  баланың  зейіні  төңіректегі  заттарға  және  осылар  арқылы 

орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей 

тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ баланың зейіні 

лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.  

Д.Б. Эльконин пікірінше, мектепке дейінгі  кезеңде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне 

жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие 

болады. Мысалы, мектепке дейінгі кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын 

болса,  5-6  жасқа  жеткенде  ойынның  ұзақтығы  1,5  сағатқа  дейін  созылады.  Мұны  ойында 

адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен және ойынға 

үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді 

көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі 

шақтың  соңында  суретті  көру  ұзақтығы  екі  есе  артады,  мектепке  дейінгі  кішкентайға 

қарағанда  алты  жасар  бала  суретті  жақсырақ  түсінеді,  оның  өзіне  қызықты  жақтары  мен 

егжей-тегжейлерін бөліп алады. 

Сенсорлық  даму,  бала  заттардың  түсін,  пішінін,  мөлшерін  және  олардың  кеңістіктегі 

орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай сәйкестендіріп (үлкен, кіші,аз, көп) 

анықтай алады.  

Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты іске бала 

көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол алаңдамай 2, тіпті 3 сағат 

ойнай  береді.  Алайда,  бұлай  зейінді  шоғырландыру  –  баланың  айналысқан  нәрсесіне 

қызығушылығынан  туындайды.  Балаға  зейінін  тәрбиелеуде  көмектесу  қажет.  Үлкендер  сөз 

нұсқаулары  арқылы  баланың  зейінін  ұйымдастыра  алады.  Оларға  біркелкі  жалықтыратын 

және тартымдылығы аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда 

ойын  элементтерін  енгізуге  және  іс-әрекет  түрлерін  жеткілікті  ауыстырып  отыруға  негізгі 

себеп болып табылады. 

102 

 

  К.Д.  Ушинский  «Балаға  оқуды  қызықты  ете  білу  керек  және  сонымен  қатар,  оларды 

қызықтыра  қоймайтын  тапсырмаларды  да  бұлжытпай  орындауды  талап  ету  керек,  бұл 

жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын теңестіру арқылы еріксіз 

зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді зейін шамалы болғанына қарамастан оны 

жаттықтырып  отыру  керек»,  -  деп  көрсетеді.  Оқушылардың  зейінін  дұрыс  қалыптастыруға 

мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесінің маңызы да зор. 

 В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру қабілеттілігінің 

пәрменді дамуымен сипатталады. Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені 

еске түсіру қиын немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген 

әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге тән. Мектеп жасына 

дейінгі баланың есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады. Бұл бала көбіне өзінің алдына бір 

нәрсені есінде қалдыру үшін саналы мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен 

еске түсіру баланың еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге 

асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге зейін қойса, оған 

не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.  

 Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы, баланың осыларға 

қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде оларды егжей-тегжейлі қабылдау, 

ойластыру,  топтастыру  қандай  дәрежеде  өтетіндігіне  байланысты.  Мысалы,  суреттерді  жай 

ғана  қарап  шыққанда  оларды  баланың  есінде  сақтау  анағұрлым  нашар  балады,  ал  осы 

суреттерді, өз орындарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне, қораға дәл келетін 

жеке заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте сақтау 

баланың  орындайтын  қабылдау  және  іс-әрекеттерінің  жанама  қосымша  нәтижесі  болып 

табылады.  Естің  ықтиярлы  формаларын  меңгеру  бірнеше  кезеңнен  тұрады.  Олардың 

біріншісінде  әлі  қажетті  тәсілдерді  меңгере  алмай  тұрып  бала  есте  сақтау  мен  еске  түсіру 

міндетінің  өзін  бөле  бастайды.  Мұнда  еске  түсіру  міндеті  бұрын  бөлінеді,  өйткені  бала 

алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені 

қабылдап,  жасағанын  көрсететін  іс-әрекетті  білуі  керек.  Есте  сақтау  міндеті  еске  түсіру 

тәжірибесінің нәтижесінде пайда болады. 

 Мысалы, үлкен адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны қайталап беруді 

талап етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе сұрағанда, оның еске түсіруіне бағыт береді: «Сосын 

не болады?», «Жылқыға ұқсас сен тағы қандай жануарларды көрдің?» Тағы сол сияқты. Бала 

біртіндеп қайталай білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында байланыстыра 

білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге үйренеді. 

Мектеп жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп аталатын көру 

есінің  ерекше  түрі  байқалады.  өзінің  айқындығы  мен  дәлдігі  жағынан  эйдетикалық  естің 

бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына 

қайтадан  көріп  тұрғандай  болады.  Эйдетикалық  ес  –  жас  шағының  құбылысы.  Мектепке 

дейінгі  жаста  осындай  есі  бар  бала,  кейінірек,  мектепке  оқыту  кезеңінде,  әдетте  өзінің  бұл 

қабілеттілігін жоғалтады. 

 Мектепке дейінгі жас – естің қарқынды даму жасы. Ес – бала үшін маңызды оқиғалар 

мен мәліметтерді жаданда қалдырады және сақтайды. 

  Сондай-ақ  мектепке  дейінгі  балалардың  ойлау  үрдісіне  тоқталсақ,  ойлау  –  тіл  дамуы 

және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау психикасының ерекшелігі 

–  танымдық  белсенділігі.  Ойлау  –  сыртқы  дүние  заттары  мен  құбылыстарының  байланыс 

қатынастарының адам миында жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой 

жағынан  бала  қаншалықты  пәрменді  болса,  ол  сонша  көп  сұрақтар  қояды  және  оның 

сұрақтары  соншалықты  алуан  түрлі  болады.  Бала  заттың  бейнесін  ғана  емес,  оның  қимыл-

қозғалыстары туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау – 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі. Әрине, 

ол  жекелеген  жағдайларға  логикалық  ойлауды  да  орындай  алады,  бірақ  та  бұл  жаста 

көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы жастағы балалардың естері 

еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған