Г. С. Афонин, В. Н. Бар щенков, Н. В. Ко ндр атьев

7
 
 
 
 
 
1.1 – сурет. Қозғалмалы 
дөңгелекте жылдамдықтың 
ыдырау сызбасы 
Жанама  автоматты  тежеу  -  әуе  бөлгішпен  жабдықталған 
жолаушылар  вагондарының  тежегіші.  №  292,  ол  сығылған  ауаны 
тежегіш цилиндрден толтырмайды. 
Тікелей  автоматты  емес  тежегіш  үлгісі  қосымша  локомотивтік 
тежегіш  болып  табылады.  Оны  іске  қосқан  жағдайда  негізгі 
резервуарлардан ауа тежегіш цилиндрлер кіреді. 
Мақсаты  бойынша  жүк,  жолаушылар  мен  жылдамдық 
тежегіштерін  ажыратады.  Олардың  жұмысын  сипаттау  үшін  тежегіш 
цилиндрді толтыру және босату уақыты қарастырылады. 
 
1.4. 
Тежеу күшін жасау 
 
     Жылжымалы  құрамды  тежеу  үшін,  оған  пойыз  қозғалысының 
бағытына қарсы әрекет ететін сыртқы күштер салынуы тиіс. Дөңгелекті 
жұптың  кинематикасын  қарастырайық.  Ол  екі  қарапайым  (1.1-сурет) 
қозғалыстан  тұратын,  күрделі  қозғалыс  жасайды:  v  жылдамдығымен 
пойызбен  бірге  тік  қозғалыс  және  q  бұрыш  жылдамдығымен  өз  О 
осімен  жүретін  айналымды  қозғалыс.  Айналмалы  қозғалыс 
дөңгелектердің 
О
1
 
нүктесінде 
рельстерге 
байланыстылығына 
байланысты.  Бұл  жүктеме  тігінен  жүктеменің  әсерінен  орындалады. 
Осы  сәтте  ең  жоғарғы  позицияда  орналасқан  О
2
  нүктесінде 
аударымдық 
және 
айналмалы 
қозғалыстар  сол  жаққа  -  алға  қарай 
(пойыздың 
қозғалысы 
бойымен) 
бағытталған,  сондықтан  прогрессивті 
және айналмалы қозғалыс жылдамдығы 
(алайда  бұл  кезде  дөңгелекті  бірден 
абсолютті жылдамдығы v + v = 2v, яғни, 
пойыздың  жылдамдығынан  екі  есе  көп 
болады.  Рельспен  байланыста  тұрған 
төменгі  O
1
нүктесі,  әр  сәтінде  доңғалақ 
стационарлық  (-v  +  v  =  0)  болып 
шығады: доңғалақ механикадағы лездік 
айналу  орталығы  деп  аталатын  ілініс 
нүктесінің О
1
айналасында айналады.  
 
Бұл О
1
 нүктесінде үйкеліс күші жоқ (біз 
итергіш 
фрикциялық 
күшті 
ескермейміз),  бірақ  дөңгелектің  және рельс бетіндегі  микроскопиялық 
бұзылулардың өзара әрекеттесуінен, сондай-ақ молекулалық тартылыс 
күштерінің арқасында пайда болатын адгезия күші ғана осьтік жүктеме 
q, оның құны 15 тоннаға жетеді. 
Енді козғалыстағы дөңгелекке қалыпты басқаннан кейін пайда болатын 

8
 
 
 
1.2 – сурет Тежеу күшінің пайда 
болуы  
күш  процестерін  қарастырайық  (1.2-сурет).  Айналмалы  дөңгелектерге 
арналған  қысқышты  K  бұрышымен  күштеп  басып,  доңғалақтың 
айналуына  қарсы  әрекет  ететін  қалып  пен  доңғалақ  арасында  үйкеліс 
күші пайда болуына себеп болады. Бұл айналуды тоқтатуға ұмтылады. 
Пойыздың қозғалыстағы қозғалысына тыйым салу үшін, Түйкеліс күші 
пойызға  қатысты  ішкі  күш  болып  табылады  (қалып  өзі  жүретін 
пойыздың бөлігі және онымен бірге қозғалады). 
Дегенмен,  ішкі  күштің  T  әсерінің  арқасында,  доңғалақ  O
1
  байланыс 
нүктесінде  темір  жолға  «ілініп»  қалады.  Темір  жолмен  Т  күшімен  тең 
күн  дөңгелектерінің  адгезиясы  күші  бар.  Vs  күші  оның  артындағы 
темір  жолды  тартуға  талпындырады  (оны  пойыз  бойынша 
жылжытыңыз).  Рельс  шпалдарға  бекітілгендіктен,  ол  стационарлық 
болып  қалады.  (Жол  экономикасында  біріктіру  күштерінің  әсерінен 
рельстерді  алудың  белгілі  құбылысы  болып  табылады.  Әсіресе, 
рельстерді  қарқынды  түрде  алу  әдетте  пойыздардың  қызмет  көрсету 
тежегіштері  орындалатын  жерлерде  орын  алады.)  Өз  кезегінде, 
бекітілген  рельс  оның  үстімен  келе  жатқан  дөңгелекті  Вт  күшімен 
тоқтатады, бұл Вт күшінің реакциясы. Вт күші- пойызға сыртқы және 
оның  қозғалыс  бағытына  қарсы  бағытталған,  сондықтан  ол  тежегіш 
күш болып табылады.  
Тежегіш сонымен қатар тағы да бір маңызды қызмет атқарады: рельсті 
айналдыру  бағытында  Т  күші  Т  реакция  ретінде  дөңгелектер,  бұл 
дөңгелектің  айналдыруды  баяулатуды  жалғастыруға  және  дөңгелек 
жұптың  жүзге  жылжытылуына  себепші  болған,  бұл  Т  үйкеліс  күшін 
теңдестіреді. 
Солай,  қалыптар  пайда  болған  Т 
үйкеліс  күші  В
1
  оған  тең  сыртқы 
күштің  туындауы  үшін  дөңгелектерге 
жабысады,  ол  дөңгелектің  айналуы 
бойыша  бағытталып,  оның  юз-ге 
ауысуына  кедергі  жасайды  және  сол 
уақытта пойыздың қозғалауына қарсы 
бағыты  болып,  оны  тежейді.  Осы 
суретті  ұсынуды  жеңілдету  үшін 
дөңгелекті  дөңгелектерді  рельстерден 
жоғары көтеру жеткілікті, содан кейін 
рельстермен 
тартуды 
жоғалтқан 
дөңгелектердің фрикциялық күштердің әсерінен Т айналуды іс жүзінде 
тоқтатады,  бірақ  пойыз  өзі  алға  қарай  жүре  береді.Осындай  жолмен, 
ұшақтың  шасси  доңғалақтарымен  тежелуі  ұшу-қону  жолағына 
қонғаннан кейін ғана мүмкін болады. 
 

9
 
 
 
1.5. 
Тежегіш қалыптардың үйкелу коэффициенті  
 
Доңғалақ  пен  қалып  арасындағы  Т  үйкеліс  күші,  қалыптың 
доңғалаққа  басу  күші  K  аз.  Механикадағы  Т/К  қатынасы  үйкелу 
коэффициенті  деп  аталады  және  φ
к
  тежеу  есебінде  көрсетілген.  Егер 
үйкеліс коэффициентінің шамасы белгілі болса, онда үйкеліс күші T = 
φ
к
K  теңдікінен  анықталады  және  бір  дөңгелектің  тежеуіш 
күшіВ
1
(айналмалы  массаның  инерциясының  әсерін  ескерместен) 
үйкеліс күшке сандық түрде тең болады, яғни В
т
 = T. 
Үйкеліс  коэффициенттерінің  мәндері  тәжірибелі  түрде  арнайы 
стендтерде  немесе  бірнеше  ұқсас  машиналардан  тежегіштермен 
анықталады.  Бұл  ілініс  локомотивтік  итергішпен  максималды 
жылдамдыққа қарай жеделдетіледі, содан кейін итергіш қашып кетеді, 
ал  пойыз  іліністің  белгілі  бір  басу  күшінде  тежейді.  Келесі  осындай 
эксперимент  бұғаудың  түрлі  күштерімен  және  т.б.  жүзеге  асырылады. 
Арнайы жылдамдықты таспада алынған жазбаларға сәйкес, тежеу күші 
10 немесе 5 км / с жылдамдықпен есептеледі.  
Эксперименттердің 
негізінде 
үйкеліс 
коэффициенттерінің 
тәуелділігі  (1.3-сурет)  әртүрлі  күштерге  арналған  қалыпты  басып 
шығару 
жылдамдығына 
байланысты 
орындалады. 
Алынған 
нәтижелерге    эмпирикалық  (тәжірибелі)  формулаларды  шығарады, 
мысалы: 
 
 
Бұл  формулаларды  бір  үлгідегі  қалыпқа  арналған  басқа  да 
практикалық  есептерде  әрі  қарай  пайдалану  үшін  Темір  жол 
министрлігі 
мақұлдайды. 
Мысалы, 
формула 
(1.1) 
құрамды 
платформалардың  үйкеліс  коэффициенттерін  және  шойынға  арналған 
формуланы (1.2) есептеу үшін пайдаланылады. 
Мысалы,  формула  (1.1)  құрамды  платформалардың  үйкеліс 
коэффициенттерін  және  шойынға  арналған  формуланы  (1.2)  есептеу 
үшін пайдаланылады. Үйкелудің коэффициенттеріне әсер ететін негізгі 
факторлар  қозғалыс  жылдамдығы,  дөңгелекке  арналған  аяқ  киімді 
басып шығарудың нақты күші, сондай-ақ қалыптың материалы.