Г. С. Афонин, В. Н. Бар щенков, Н. В. Ко ндр атьев

4
 
 
1947 жылдан бастап ҚСРО темір жолдарының вагон паркі  тежегіш 
рычагты берілістің автоматты реттегіштерімен, ал 1966 жылдан бастап  
режимдердің  автоматты  реттегіштерімен  (авто-тежеу  режимдері) 
жарақтандырыла 
басталды. 
1964 
жылдан 
бастап 
вагондар 
композициялық қалыптармен жабдықталды, олардың пайдаланушылық 
және  технологиялық  қасиеттері  бүгінгі  күнде  де  жетілдіру  жалғасын 
тапты.  
Отандық  тежегіш  жасаудың  дамуында  үлкен  рөл  тежеу  теориясы 
бойынша  жұмыстар  атқарды,  профессор  Н.П.  Петров  оның  негізін 
қалаушысы  болып  табылады.  Тежеу  ғылымының  заманауи  дамуы 
танымал  ғалымдар  В.Ф.  Егорченконың,  В.Г.  Иноземцевтің, 
Б.Л.Карвацкийдің, В.М. Казариновтың және басқалардың еңбектерінде 
орын алды.  
Тежегіштерді 
дамыту 
және 
жетілдіру 
процесінде 
жаңа 
құрылғыларды  және  тежегіш  жабдықтар  құралдарының  жұмысына 
байланысты,  қауіпсіздік  жүйелерін,  тежегіштерді,  локомотивті 
жылдамдық  өлшегіштерді  автоматты  басқару  жүйелерін  (ТАБЖ)  
жасауға  көп  көңіл  бөлінеді.  Соңғы  он  жылдықта  ғана  «Дозор» 
пойызының қозғалыс параметрлерін бақылау құрылғысы, машинисттің  
сергектенуін  бақылаудың  телеметриялық  жүйесі  (МСБТЖ),  KПД-3 
(КПД-3В)  электронды  спидометрі,  кешенді  локомотивтік  қауіпсіздік 
құрылғысы  (КЛҚҚ)  және  басқалар  әзірленді  және  пайдалануға 
енгізілді.    
Оқулықта  тежегішті  басқару  құрылғыларының,  компрессорлардың  
және  ауа  резервуарларының,  тежегіш  құралдарының  және  тежеу 
рычагті  берілістердің,  автоматты  локомотивтік  сигнал  берудің  және 
автотоқталардың  құрылысы  мен  қолданылуы,  сондай-ақ  тежегіш 
жабдықтарға  және  тежеуді  басқаруға  техникалық  қызмет  көрсету 
мәселелері қаралды. Пневматикалық тежегіш құралдарды жылжымалы 
құрамда  орналасу  сызбалары  келтіріліп,  тежегіш  құралдардың  өзара 
әрекеті көрсетілді.  
Паравоздардың,  сондай-ақ  жылдамдықты  жылжымалы  құрамның  
тежегіш 
жабдықтарының 
құралдары 
мен 
құрылғыларының 
сипаттамасы  осы  оқулықта  келтірілмеген,  себебі  аталған  мәселелер 
арнайы әдебиеттерде жеткілікті толық  сипатталған. 

5
 
 
 
1 - т а р а у  
 
ТЕЖЕУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 
 
 
 
1.1. 
Тежегіштердің мақсаты 
 
Қозғалыс  кезінде  пойызға  түрлі  бағытты  және  типті  күштер  әсер 
етеді. Сыртқы күштер (мысалы, көлбеу қозғалысына кедергі күші) және 
ішкі (мысалы, моторлы мойынтіректі мойынтіректердегі үйкеліс күші) 
деп  бөлінеді.  Сыртқы  күштер  басқарылатын  (тарту  күші  )  және 
басқарылмайтын  (қозғалысқа  кедергі  күші)    деп  бөлуге  болады. 
Бақыланатын және бақыланбайтын күштердің қатынасына байланысты 
пойыз жылдам, баяу немесе біркелкі жылдамдықпен қозғала алады. 
Тарту  күші  –  локомотивтік  тартқыш  электр  қозғалтқыштары 
рельстерінің  өзара  әрекеттесуінде  пайда  болатын  сыртқы  қозғалтқыш 
күші.  Ол  қозғалыстағы  дөңгелектердің  шетіне  бекітіледі.  Пойызды 
тоқтату  үшін  тартқыш  күштің  әсерін  болдырмау  керек,  яғни, 
локомотивтің  тартқыш  қозғалтқыштарын  ажырату  қажет.  Дегенмен, 
пойыз  кинетикалық  энергияның  жинақталуына  байланысты  инерция 
бойынша  қозғалуды  жалғастырады  және  айтарлықтай  қашықтық 
толығымен  тоқтайды.  Пойыз  қажетті  жерде  тоқтауын  қамтамасыз  ету 
немесе  маршруттың  белгілі  бір  бөлігіндегі  қозғалыс  жылдамдығын 
бәсеңдету үшін қозғалысқа қарсылық күштерін жасанды түрде арттыру 
керек. 
Пойыздарда қозғалысқа жасанды кедергі жасау үшін қолданылатын 
құрылғылар  тежегіштер,  ал  қозғалысқа  жасанды  қарсылық 
тудыратын күштер  тежегіш күштері деп аталады.  
Тежеу  күштері  мен  қозғалысқа  қарсылық  күштері  қозғалып  келе 
жатқан пойыздың кинетикалық энергиясын сөндіреді. 
 
1.2. 
Қозғалысты бәсеңдету тәсілдері 
 
Қозғалыс  жылдамдығын  бәсеңдетудің  үйкелме,  реверсивті  және 
электромагнитті түрлері бар. 
Үйкелме  тәсілі.  Бұл  әдіспен  қозғалысқа  төзімділік  жылжымалы 
құрамның  (немесе  дискілердің)  дөңгелектерінің  жылжымалы  бетіне 
тежегіш (немесе арнайы төсемелерді) үйкелу арқылы жасалады.  
Бұл  жағдайда  пойыздың  кинетикалық  энергиясы  ыстыққа,  жылуы 
қоршаған  ортаға  таратылатын  жабдықтарды  тежеу  арқылы  жүзеге 
асады. 
Реверсивті  тәсіл.  Электр  қозғалтқышымен  локомотивтерде 

6
 
 
генераторлық  режимге  тартқыш  қозғалтқыштарды  ауыстыру  жүзеге 
асырылады,  бұл  электр  машинасының  электромагниттік  жерін 
өзгертуге әкеледі. Бұл тежеуді электродинамикалық деп те атайды. Ол 
рекуперативті  және  реостатты  болады.  Бірінші  жағдайда  электр 
энергиясын  байланыс  желісіне  қайтарады,  екіншісінде  -  электр 
энергиясын  арнайы  тежеуіш  резисторларға  жеткізеді  және  қоршаған 
ортаға бөлінетін жылуға айналады. 
Баяулауды 
қалпына 
келтірудің 
тәсілі 
гидротрансмиссия 
(гидродинамикалық 
тежегіш) 
және 
локомотивтер 
(лақтыру) 
локомотивтерінде де қолданылады. 
Электрмагнитті тәсіл. Бұл тәсілмен тежегіш күш электрмагнитпен 
рельстерге арнайы тежегіштерді тарту арқылы жасалады. Жылжымалы 
құрам  электрмагниттік  рельстік  тежегіштерді  де,  түтікшелерді  де 
ағындарды  қолданумен  пайдаланады.  Баяулаудың  осы  әдісінің 
ерекшелігі тежегіштің күші рұқсат етілген баяулаумен ғана шектеледі. 
Сондықтан  электромагниттік  әдіс  шұғыл  тежеу  үшін  ғана 
пайдаланылады. 
 
1.3. 
Тежегіштердің сыныптамасы  
 
Тежегіштер  тежеу  күшті  жасау,  оны  басқару  жүйесінің 
қассиеттеріне және қолдану мақсатына қарай бөледі. 
Тежеу күшін жасау әдісіне қарай фрикционды тежеу (дискті және 
қалыптық) 
және 
динамикалық 
(электродинамикалық, 
гидродинамикалық  және реверсивті ) болып бөлінеді. 
Басқару  жүйесінің  қассиеттеріне  қарай  автоматты  (тік  және  тік 
емес  әрекет  ететін)  және  автоматты  емес  (тік  әрекет  ететін)  болып 
бөлінеді. 
Осы  екі  түрлі  тежеулер  пневматикалық,  электропневматикалық 
және электрлік болып бөлінеді. 
Пневматикалық  тежегіш  пен  электропневматикалық  тежегіштің 
арасындағы  айырмашылық  тек  бақылау  әдісінде  ғана  қолданылады: 
пневматикалық  тежеу  әрбір  локомотив  пен  автокөлік  бойындағы 
арнайы ауа желісінде (тежегіш сызық) қысылған ауа қысымын өзгерту 
арқылы  бақыланады  және  электр  пневматикалық  тежегіш  электр 
тогымен  басқарылады  Екі  жағдайда  да  жұмыс  дене  ретінде  қысылған 
ауаның  энергиясы  қолданылады.  Автоматты  тежегіштер  тежегіш 
сызығындағы қысымның белгілі бір жылдамдығымен автоматты түрде 
(тежегіш)  жұмыс  істеуі  керек.  Автоматты  тежегіштің  тікелей  немесе 
жанама  әсері  әуе  бөлгіштың  дизайнын  анықтайды.  Тікелей  әрекет 
ететін  автоматты  тежегіш  -  ауа  таратушы  жүйемен жабдықталған жүк 
вагондарының тежегіші. № 483, ол кейінірек тығыздығына қарамастан 
тежегіш цилиндрде белгіленген қысымды сақтай алады.