861
балалар енші алып, бөлек отау құрып жатса да кенже ұл әке-шешенің қолында қалады.
«Ұлға отыз үйден тыйым, он сан үйден сын» демекші, ер жігітке айтылар сын көп,
қойылар талап жоғары. Халықтың дәстүрлі тәрбиесінде осы баға – «жігіт сыны» деп
аталады. Қазақ халқының менің ұлым деп көкірек қағып, мақтаныш тұтар ұлының
қандай болу керектігі туралы халықтың талғамына сай бейнеленеді: а) кескін-келбеті:
«Еңсегей бойлы, өткір көзді, қара қасты, кең маңдайлы, қыр мұрынды, кең маңдайлы,
кең иықты, жуан білекті, темірдей саусақты». ә) қадір-қасиеті: «Қырандай алғыр,
сұңқардай өр, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, қасқырдай өжет, жау
жүректі, жылқыдай мінезді, бұландай алып, сауысқандай сақ». б) қабілет-икемі: «Көсем
жігіт» – ел басқаратын жігіт, «Шешен жігіт» – дау шешетін тұлға, «Батыр жігіт» – еліне
қамқор, жауына алаберен жігіт, «Сері жігіт» – аттың жүйрігін мініп, иттің алғырын
ертіп, қыранның қырағысын баптап, ат құлағына ойнап, ер қаруы – бес қаруды сайлап,
мың құбылтып ән салып, күмбірлете күй тартатын өнерлі жігіт. «Жомарт жігіт» –
дастарқаны берекелі, пейілі кең, өзі жайдары, «Палуан жігіт» – мойыны жуан,
жауырыны қақпақтай, бұлшық еті темірдей, қимылы шапшаң, иненің көзінен өтердей
епті, алып күш иесі. Осы аталған қадір-қасиеттерді бүгінгі ұландар бойына бойына
дарыта білсек, онда зерделі де зейінді, өнерлі де талантты, жігерлі де қайратты, адал да
парасатты елі-халқы сыйлайтын ер жігіттің келешегі жарқын, жолы ашық. Осы орайда
ойға оларға берілетін тәрбиенің артықшылығы неде деген сұрақ оралады. Өйткені
оларды бесік жырына құлағын қандырудан бастап, ауыз-әдебиеті мен ата-баба
тарихына сусындатудан бірізділікпен ер балаларға негізделген тәрбиенің әдістемесінің
жасалуы ер бала тәрбие маңыздылығын сезіндіріп қана қоймайды. Сондай-ақ, нәтиже
де берері анық. Ал, керісінше, жалқаулықты серік етіп, жанын өтірікпен бағып, біреуді
алдап, біреуді арбап, шыққан тегін білмейтін, отбасы түгілі өз басын да асырай алмай
жүрген ерлерімізден қандай ұрпақ жалғастығын күтуге болады? Осындай керағар
тәрбиеленген ұрпақ өкілдерінің тәрбиесіне кімді кінәлаймыз? Қоғамды ма, әлде ата-
ананы ма? «Атадан тағылым алмаған ұл жаман, анадан өнеге көрмеген қыз жаман»,
«Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас», «Бала тәрбиесі – бесіктен»
деп түйіндей отырып, ер бала тәрбиесінің отбасында және мектепте қыздармен қатар
берілуіне ерекше мән беріп, арнайы тәрбие бағдарламалары жасалуға тиіс. Өйткені, ер
баланың дұрыс тағылым-тәрбие алуы, дүниенің сырын танып білуі отбасындағы ата-
аналардың ақыл-кеңесі мен үлгі өнеге көрсетумен байланысты. Ұлттық тәрбиенің
бұрынғы әдістерін бүгінгі күн талабымен жаңаша қарастырған жөн. Ата-бабамыз жасап,
сомдап кеткен жігіттің моделін одан әрі, бүгінгі күннің талабына сай жетілдіріп өсіп
келе жатқан өскелең ұрпағымыздың бойына дарыту, тағдырдың қандай тәлкегін көрсе
де, қайсарлығы мен тектілігін жоғалтпаған дана халықтың ұрпағы екендігін ұғындыру,
олардың бойына мақтаныш сезімін туғызу ата-ананың бірден бір міндеті. Кейінгі
жылдары ұлдар арасында тым жұмсақ мінезділер де кездеседі. Мамандар мұны ер-
азаматтардың ұрпақ тәрбиесінен мүлде сырт қалуының салдары дейді. Кей уақытта бала
әкесіз өсіп, анасының тәрбиесінде болады. Алайда, баланың жігіт болып өсуі тән кейбір
қасиеттерін бойына жинап өсуі де осыдан. Жүрегі жұмсақ аналарымыз кейде ұлды тым
еркелетіп жібергенде, әкенің салмақты сөзі таза ауадай қажет. Ата-бабамыз қан
тазалығына, тектілікке қатаң қараған. Қазақта «Тектіден текті туады, тектілік тұқым
қуады» деп барлық саналы қазақ азаматтарына айтылған. Жеті атаға дейін өз руының
862
қыздарына үйленбеуге тырысқан. Қазақтар ұлдарын он үш жасында отау иесі деп
дайындаған. Бала дүниеге келгенде кіндігін кім кеседі, бесікке кім бөлейді сол адамға
тартады деп те ырымдаған. Адамгершілік, қайырымдылық, әдептілік сияқты қасиеттер
үлкендердің үлгісімен сіңеді. «Әкеге қарап ұл өсер, анаға қарап қыз өсер» дейді дана
халықымыз. Ер баланы алты жасқа дейін хандай көтер, сыйла. Алты жастан он алты
жасқа дейін құлша жұмса. Он алты жасқа толғасын досыңдай сырлас, сыйлас деген
қазақ халқында нақыл сөзі бар. Ер баланың тәрбиесін неден бастауымыз керек? Бала
кезінде ұлдың жұмысы, қыздың шаруасы деп бөлген дұрыс емес. Ата-анасына
көмектескісі келсе, қолын қақпау керек. Бала әкені сенімді дос ретінде санайтын
болсын. Үлгі тұтатын әке болсаңыз, бала сізге адал дос, қолдаушы болады. Ұл бала
ерлерге тән ойлау жүйесін, жігіттік болмыс-бітім, мінез-құлықты бойына қайдан
сіңіреді? Қыздардың – анасына, ұлдардың – әкесіне еліктейтіні анық. Ұл бала әкесіне
ұқсас болғанын қалайды. Ұл үшін әкесінен асып түсер мықты адам жоқ: ол көлік
айдайды, ауыр заттарды оп-оңай көтереді, ештеңеден қорықпайды. Қазақта үстелдің
төрінде әкенің тұрақты орны бар, оған басқа ешкім отырмайды. Балалары әкесі наннан
ауыз тигеннен соң тамақтануға кіріседі, сосын әкелерінің ас қайыруынан соң ғана
орындарынан тұрады. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы ұл баланың көз
алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы
жақсы азамат болса: оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, көргенді бала екен, өнегелі
жерден шыққан ғой деп мақтайды. «Ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз
тәрбиелей отырып, ұлтты тәрбиелейміз». Отбасындағы тәрбие әрбір мүшенің өзін-өзін
сақтау, ұрпақты жалғастыру, өзін-өзі сыйлау қажеттігінен туындайды. Баланы дұрыс
тәрбиелеу отбасында, алдымен, жанұя жағдайы, онда қалыптасқан оң моральдық-
психологиялық ахуал, татулық пен өзара түсіністік, сүйіспеншілік пен сыйластық,
отбасы мүшелерінің бір-біріне деген құрмет сезімдері, яғни, отбасындағы кіршіксіз
таза, мөлдір көңіл-күйі тікелей ықпал етеді. Қазақта ұлдар әкесі немесе атасының
бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен. Шығармашылықта, ақындықта танылған
жас баланың тәрбиесіне аса назар аударған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі
қазақ отбасыларында жиі кездесетін дәстүр. Әкесінің баласына қалдырған ең үлкен
мұрасы – оны жақсы тәрбиелеуі дей отырып, баласын оқытып, жақсы көріп, баласына
ат қою, баласын сау етіп өсіру, үйленер жасқа келгенде баласын үйлендіру – қазақ
отбасының басты міндеттерінің бірі. Қандай ата-ана болсын баласының дұрыс адам
болғанын, өзінен артық болғанын қалайды. Бұл – ниет қана. Тәрбие беру барысында
қателіктерді болдырмау, жетістікті нәтиже алуда тәрбиенің түрлі әдіс-тәсілдерін
қолдануы қажеттігін ата-ана ұғына бермеуі мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Ислам және өркениет 2015 ж
2. Интернен ресурстар.
