Кейс-менеджмент

7

6

              

      Денсаул

ық сақтау, білім беру және әлеуметтік қорғау жүйелерінің қызм

еткерлеріне арналған анықтамалық

ЖЕР

Г

І

ЛІК

ТІ 

ДЕҢ

ГЕЙ

Д

Е

Г

І Ә

Л

Е

У

М

Е

ТТІК

 ЖҰМЫ

СТА

Ғ

Ы

 

К

ЕЙС-

М

Е

Н

ЕД

ЖМЕ

Н

Т 

Әдістемелік ұсыныстарда балалардың және жасөспірімдердің қараусыз 

қалуының алдын алу мәселесі «бүгінгі күні көкейкесті мәселе болып табы-

лады. Балалардың қараусыз қалуы жеке тұлғаның әлеуметтенуінің табиғи 

процесін бұзады. Бұл, ең алдымен, жанұядан бастау алады. Баланың қараусыз 

қалуы, құбылыс ретінде әртүрлі институттардың, ең алдымен, жанұяның оң 

әсерінің әлсіреуінен немесе теріс әсер етуінен көрінеді. Жанұяның әл-ауқаты 

төмендеуінің ең алғашқы сатыларында жанұямен нәтижелі және тиімді алдын 

алу жұмыстары жүргізілуі қажет» деп атап көрсетілген.

Әдістемелік ұсыныстарда «баланың қараусыз және баспанасыз қалуының 

маңызды себептерінің бірі баланың тәрбиесіндегі жанұяның рөлінің әлсіреуі 

болып табылады» деп анық баяндалған. 

КБО-ның негізгі міндеті – кәмелетке толмағандардың дағдарыстық 

жағдайлардан шығуына жедел көмек көрсету, оларды баспанамен қамтамасыз 

ету, жанұясымен қосу және жанұяны әрі қарай қолдау».

қанаушылыққа тап болу қаупі төнеді. Көп жағдайда осындай балалардың 

мектепте оқу үлгерімі нашар екені байқалады, сонымен бірге олар ата-ана 

болу дағдыларын игеру мүмкіндігінен айрылады және болашақта өз балала-

рына қамқорлық жасай алмауы мүмкін. 

 

КБО-тарына арналған 

әдістемелік ұсыныстар 

әлеуметтік жағынан 

осал балаларға көмек 

көрсету жөніндегі 

табысты тәжірибелік 

шаралар ретінде нені 

ұсынады?

ата-анасының арасында тығыз қарым-қатынас және жақындық орнаған, 

бала үшін қауіпсіз ортаны қамтамасыз ететін жанұяда өмір сүретін баланың 

бас миының кескіні. Оң жақта – сол жастағы, бөбектер үйінде тәрбиеленген, 

күтімімен бірқатар әртүрлі қызметкерлер айналысқан баланың бас миының 

кескіні. Қызыл түс ми белсенділігінің күшейгенін көрсетеді, ал көк және 

қара түстер ми белсенділігінің жетіспеушілігін немесе болмауын көрсетеді. 

Бөбектер үйінде тәрбиеленген баланың миының белсенділігі өз жанұясында 

тәрбиеленген баланың ми белсенділігінің анағұрлым төмен. Ми белсенділігінің 

айырмашылықтары ынталандырудың жетіспеушілігінен және бала мен 

оның күтімімен айналысатын тұлғаның арасындағы қоғамдық әрекеттесудің 

шектеулі болуынан пайда болады деп саналады.

Бұл баланы жақсы көретін тұрақты ересектің қамқорлығынан айрылған 

балалардың дамуында маңызды және әртүрлі қиындықтар болатынын білдіреді. 

ЮНИСЕФ-тің «3 жасқа дейінгі балаларды интернат мекемелеріне орнала-

стыруды тоқтатыңыздар» үндеуінде баяндалғандай, «балалардың дамуындағы 

ауытқуларға әртүрлі маңызды денсаулық мәселелері, физикалық даму ақаулары 

және бас миының дамуының ақаулары, когнитивтік мәселелер, сөйлеу және 

тілдік дағдылардың дамуында артта қалу, сенсорлық интеграция қиындықтары, 

әлеуметтік және мінез-құлық ауытқулары, соның ішінде ынтасыздық, 

гипербелсенділік, жақындық сезімінің бұзылуы мәселелері, сонымен бірге аутизм 

тәрізді синдром жатады. Шамамен жасалған есептеулер бойынша, бала өзінің ин-

тернат мекемесінде өткізген әрбір үш айында дамуында бір айға артта қалады». 

БҰҰ-ның Балалар құқығы жөніндегі комитетінің 9 жалпы түсініктемесі «мүше 

мемлекеттерді балаларды интернат мекемелеріне орналастыруды соңғы шара 

ретінде, бұл аса қажет болғанда және баланың таңдаулы мүдделерін қорғау үшін 

жасалғанда қолдануға шақырады». 

Төменде берілген бас 

миының сканограммасы 

сәби мен оның ата-анасының 

арасында жақындықтың 

болмауы баланың бас миы-

на қандай физикалық әсер 

ететінін көрсетеді. Бала 

өмірінің алғашқы екі жылы 

бас миының құрылымының 

дұрыс дамуы үшін аса 

маңызды.

Сол жақта – бала мен оның 

9

8

              

      Денсаул

ық сақтау, білім беру және әлеуметтік қорғау жүйелерінің қызм

еткерлеріне арналған анықтамалық

ЖЕР

Г

І

ЛІК

ТІ 

ДЕҢ

ГЕЙ

Д

Е

Г

І Ә

Л

Е

У

М

Е

ТТІК

 ЖҰМЫ

СТА

Ғ

Ы

 

К

ЕЙС-

М

Е

Н

ЕД

ЖМЕ

Н

Т 

КБО-ның қызметінің негізгі бағыттары

1

:  

•

  Қиын өмір жағдайына тап болған кәмелетке толмағандарды уақытша ба-

спанамен қамтамасыз ету;

•

  Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік мәртебесін қалпына келтіруге көмек 

көрсету, кәмелетке толмағандардың жанұясына оралуына жәрдемдесу;

•

  Кәмелетке толмағандарға қиын өмір жағдайын жеңіп шығуға әлеуметтік, 

психологиялық және басқа да көмек көрсету;

•

 

Кәмелетке толмағандарды әлеуметтік оңалту және бейімдеу 

бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру;

•

  Кәмелетке толмағандардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауды 

қамтамасыз ету;

•

  Кәмелетке толмағандарға арналған білім беру-тәрбиелеу процесін және 

оларға медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру;

•

 

Қамқорлық және қорғаншылық органдарына ата-аналарының 

қамқорлығынан айрылған кәмелетке толмағандарды баспанамен 

қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

•

  Кәмелетке толмағандардың ата-аналарына немесе оларды ауыстыратын 

тұлғаларға, ата-аналарының қамқорлығынан айрылған жетім балаларға 

арналған ұйымдарға, қамқорлық және қорғаншылық органдарына 

кәмелетке толмағандардың КБО-нда тұрып жатқаны туралы хабарлама 

беру;

•

  ата-аналарды немесе оларды ауыстыратын тұлғаларды өз еркімен кетіп 

қалған кәмелетке толмағандардың оралуы туралы мәселені шешу үшін кез-

десуге шақыру.

Әрбір балаға оның ерекше мұқтаждығы және жағдайлары бар жеке тұлға 

ретінде қарау табысты кәсіби тәжірибенің түп негізі болып табылады. Осын-

дай көзқарас БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясының 3 бабында 

көзделген талапқа негізделеді: «балаға қатысты барлық шараларда, оларды 

әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелерімен айналысатын мемлекеттік немесе 

жеке мекемелермен, соттармен, әкімшілік немесе заң шығару органдарымен 

жасалу-жасалмауына қарамастан, баланың таңдаулы мүдделерін қамтамасыз 

етуге бірінші кезекті мән беріледі».

Әрбір баланың оған назар аудартатын ерекше қосымша мұқтаждықтары болуы 

мүмкін. Осы қосымша мұқтаждықтар оқуға қабілетсіздікпен немесе шектеулі 

физикалық мүмкіндіктермен, кедейлікпен, баладан бас тартумен немесе 

балалардың заңға қайшы іс-әрекет жасауымен байланысты болуы мүмкін. 

Қиын өмір жағдайына тап болған баламен әлеуметтік жұмыс істегенде 

сәйкес шараларды анықтау кезінде әртүрлі факторларды ескеру қажет. 

Біріншіден, баланың әлеуметтік жағынан осалдығының дәрежесін бағалау 

қажет. Екіншіден, ата-аналардың (немесе ата-анасы болмағанда – оларды 

ауыстыратын тұлғалардың) жағдайын бағалау, олардың баланы қорғау және 

оған қамқорлық жасау қабілетін анықтау қажет, үшіншіден қол жетімді 

материалдық ресурстарды ескеру қажет. Қолданылатын кез келген шара 

баланың бағалау кезінде анықталған мұқтаждықтарына және баланың пікірі 

мен тілектеріне негізделуі тиіс.

Балалардың мұқтаждықтарына негізделген әлеуметтік жағынан осал балалар-

мен жасалатын жұмысқа көзқарас баламен әңгімелесуді және оның пікірлерін 

тыңдауды; баланың ата-анасымен, сонымен бірге баланы тәрбиелеуге 

қатысатын басқа да тұлғалармен әңгімелесуді және олардың пікірлерін 

тыңдауды, ақпарат алу және пікірлерін білу үшін баланы білетін басқа 

мамандарға жүгінуді талап етеді.

Әрбір баланың ерекше 

мұқтаждықтарына 

және тіршілік 

жағдайларына 

сәйкес келетін жеке 

көзқарас қандай?

1

  Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарының жұмысын ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік 

ұсыныстар. 1.1 бөлім, 7 бет.