«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері»

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
52 
 
Жоғарғы  сатыда  мәтіндерді,  кинофильмдер  мен  бейнефильмдерді 
талқылау тәсілін қолданған тиімді [4]. 
Диалог  түрінде  сөйлеуге  үйрету  негізгі  ерекшелігі  -  оның  екі 
жақтылығында.  Қазіргі  кезде  сөз  әрекетінің  теориясында  диалогты 
адамдардың  бірге  қызмет  істеу  барысында  бір-бірімеі  түсінісуінің  негізі 
деп  қарастырады.  «Орта  мектепте  шетел  тілдерін  оқыту  методикасының 
теориялық  негіздері»  деген  кітаптың  авторлары  В.А.Бухбин  мен 
В.Штраустың диалогтың ерекшеліктері мынада деп атап көрсетеді: бір сөз 
актісінде  рецепция  мен  репродукция  қатар  қатысады;  диалог  екі  (немесе 
одан  да  көп)  адамдар  қатысуы  арқылы  жүзеге  асырылады:  диалогқа 
қатысушы  адам  бірде  тыңдаушы,  бірде  сөйлеуші  болып,  диалогқа 
қатысушылардың рөлдері алмасып отырады. 
Диалогқа  қатысушылардың  саны  екі  және  одан  да  көп  болуына 
байланысты  оның  мынадай  экстралингвистикалық  сипаттары  кездеседі: 
ақпараттың ұжымдылығы; ақпараттың әркелкілігі; ақпаратты бағалаудағы 
пікір  қайшылықтары  сөзге әріптестердің дене қимылы  мен  мимикасының 
белсене  араласуы;  сөйлеушілердің  төңірегіндегі  заттардың  әсері  т.б.  Осы 
аталған  ерекшеліктерге  байланысты  диалогта  сөйлемдердің  эллипсистік 
түрлерінің жиі қолданылуы түсінікті. 
Жоғарыда аталғандардан басқа диалогтың тағы бір ерекшелігі - оның 
спонтандылығында,  яғни  сөздің  мазмұны  мен  қүрылымы  алдын-ала 
жоспарланбайды,  өйткені  оның  қандай  болуы  әріптестің  репликасына 
байланысты.  Диалог  сөздің  кенетттен  бірден  айтылатын  сөзде  түрлі 
клишелер мен ауызекі тіл формулаларын қолдануды талап етеді. 
Диалог  сөзге  эмоционалды  әсерлілік,  мәнерлілік  тән.  Бұлар  сөздің 
субъективтік баға беру, бейнелілік сияқты қасиеттерінен көрінеді. Сондай-
ақ  сөзде  вербалдық  емес  элементтерді,  дайын  сөз  формулаларын  және 
үлгілер мен клишелерді қолданудан да сөздің эмоционалдық-экспрессивтік 
сипаты көрінеді. 
Диалогтың осы аталған ерекшеліктеріне орай орта мектепке арналған 
шетел  тілі  бағдарламасы  диалог  сөзге  үйретуге  мына  төмендегідей 
талаптар кояды: 
а)  оқытудың  төменгі  сатысында  1  және  2  курстарда  студенттер  үлгі 
ретінде  берілген  алдын-ала  дайындалған  сұрақ-жауап  репликаларын 
қолдана отырып, қарапайым әңгіме жүргізе алуға, өтініш, бұйрық, шақыру 
сияқтыларды  айта  алуға,  таныс  тақырыптар  мен  өтіп  жатқан  материал 
көлемінде  және  тыңдаған  немесе  оқыған  мәтінге  байланысты  айтылған 
пікірді  толықтыра  алуға,  оған  кажетті  қосымша  ойларды  қоса  алуга  тиіс. 
Сөйлеу  көлемі  әр  оқушыға  5-6  реплика,  Сөйлеу  уақыты  –  3-4  минуттан 
тұрады. Сөйлеу жылдамдығы қалыпты ырғақпен бірдей немесе сөйлемдер 
арасындағы үзілістер арқылы баяулатылады; 

«Жоғары оқу орындарында көптілді білім берудің өзекті мәселелері» 
аймақтық ғылыми-практикалық конференция, 30 қараша 2018ж. 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
53 
 
ә)  оқытудың  ортаңғы  сатысында  3  курстар  төменгі  сатыда  игерілген 
іскерліктер  мен  дағдыларды  одан  әрі  жетілдіреді.  Соған  қоса  студенттер 
сұрақтарды,  жоспарды,  тірек  сөздер,  фразалық  сөздер  және  идиомаларды 
пайдалана  отырып,  әңгіме  жүргізеді;  өтініш  айтуға,  бұйрық  беруге, 
шақыруды  жеткізуге  үйренеді;  өзінің  келісетінін  немесе  келіспейтінін 
білдіреді; түсініксіз жерді анықтау үшін сұрақ қоюға, қайта сұрауға, қарсы 
пікір  айтуға,  пікірді  толықтыра  білуге,  оқу  тақырыбына,  мәтінге  немесе 
оқиғаға  байланысты  пікір  алмастыруға  дағдыланады.  Сөйлеу  көлемі: 
тақырыпқа  сай  әр  студент  6-8  реплика  айтады.  Сөйлеу  жылдамдығы  – 
қалыпты ырғақ; 
б)  оқытудың  жоғарғы  сатысында  студенттер  өткен  тақырыптарда 
үйренген  сөз  қорларын  пайдалана  отырып  тақырып  ауқымында  кең 
көлемде  толық  жауап  беріп  әңгімелеседі,  кинофильмдер  мен 
видеофильмдерге  нақты  пікір  айтып,  түсінік  бере  алады,  олардың 
кейіпкерлерінің орнына сөйлейді; өз пікірін дәлелдеп, келіспейтін себебін 
анық  жеткізеді;  сөйлеу  көлемі:  үш  төрт  минут  ішінде  әрқайсысы  2-4 
репликадан тұратын 4-5 диалог айта алады. 
Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің объектісі не?- деген сұраққа жауап 
беру  үшін  әуелі  диалог  неден  тұратынын  анықтап  алу  керек.  Диалогқа 
қатысушылардың  әрқайсысының  айтқан  сөзін  реплика  деп  атаймыз,  яғни 
диалог репликалардан тұрады. 
Диалогтары  репликаның  екі  түрі  болады:  а)  әріптесті  әңгімеге 
тартатын, оның сөйлеуіне түрткі болатын реплика. Репликаның бұл түрін 
негізгі реплика немесе қозғаушы реплика деп атаймыз; ә) түрткі репликаға 
жауап  болатын  реплика,  яғни  жауап  реплика  (реплика-реакция). 
Репликалардың  бұл  екі  түрі  бір-бірімен  тығыз  байланыстылығы  сонша, 
олардың  бірі  екіншісінің  тууына  себепкер  болып  отырады.  Қозғаушы 
реплика  әрқашан  жауап  репликаны  тудырады,  қозғаушы  реплика  болған 
жерде  оған  жауап  реплика  да  тууы  керек.  Ал  жауап  реплика  қозғаушы 
репликасыз жеке тұрса, түсініксіз реплика болып шығады. 
Олай  болса,  репликаның  бұл  екі  түрі  бір-бірімен  тығыз  байланысты, 
екеуі  бір  диалогтық  бірлестік  болып  бірігеді.  Студенттер  осындай 
диалогтық бірлестіктерді меңгеруге тиіс. Сонда олар қозғаушы репликаны 
естігенде,  есіне  қозғаушы  репликамен  бірге  меңгерген  жауап  реплика 
түседі.  Диалогтық 
бірлестік 
дегеніміз  қозғаушы 
және 
жауап 
репликалардың  біріккен  түрі  және  диалог  түрінде  сөйлеуге  үйретудің 
негізгі  объектісі  болып  табылады.  Оқушылар  жеке-жеке  репликаларды 
ғана  үйреніп,  сонымен  шектеліп  қалса,  онда  олар  бұл  репликаларды 
біріктіре  алмайды.  Ал  диалогтық  бірлестіктерді  меңгерсе,  онда  диалог 
түрінде сөйлеуге тез үйреніп кетеді. Диалогтық бірлестік дегеніміз осы. 
Жалпы шетел тілдерін оқыту методикасында диалог түрінде сөйлеуге 
үйрету саласында сұрақ-жауап бірлестігіне үйрету дәстүрге айналған. Бұл