Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

132 
 
өлеңін мысал ретінде көрсеткім келеді: 
Искакова Назерке        
Шәкірттерін асыл мұрат аясында әлдилеген даналар, 
Ұлы сөздің дана сөзін ұшан – теңіз мұралар 
Дана сөзбен асу арман қанатында тербеліп, 
Болашаққа жол аштың – ау тұлғалар мен даралар.[2;22б] 
[Шәкірттерін// асылмұрат// айасында// әлдилегенданалар  4\19 
Ұлы сөздің// дана сөз үн// ұшан теңіз мұралар 3\15 
Данасөзбен// асуарман// қанатындатербеліп     3\15 
Болашаққа// жолаштыңау// тұлғалармендаралар]  3\15 
Бұл  өлеңді  мен  сынға  алмас  бұрын  жан  жақты  сараладым.  Ұйқасынан  кемшілік 
іздегенім  жөн  емес  деген  ойға  келдім,  ал  бунақ  мәселесін  қозғағым  келеді.  Әр  ақынның 
өзіндік өлең жазу стилі, қалам тербеу мәнері бар десек те, буыны мен бунағын, тармағы мен 
шумағын,  ұйқасын  өлең  теориясына  сай  етіп  жазу  басты  назардағы  мәселе  болу  керек. 
Себебі,  бұл  келешек  ұрпақ  үшін  өте  қажет.  Жоғарыда  берілген  шумақты  талдайық:  1  –  ші 
тармақта  4  бунақты  болып  келеді  де,  қалған  үш  тармағында  3  бунақты  болып 
кетеді.Заңдылық  бойынша  өлеңнің  барлық  тармақтарында  буын  саны  да,  бунақ  саны  да 
бірдей болуы керек. Келесі бір жас ақынымыздың жырын талдап көрелік: 
 
Науат Ұлағат   
Өтірікпен өрнектелген, әспеттелген өңірлі, 
Өлі тірлік өлең болып өрілді. 
Алдаспандай жүзі қайтпас жүрегім 
Амал қанша махаббаттан жеңілдім [2;19б] 
[ Өтүрүкпен\\ өрнөктөлген\\әспеттелгенөңірлү           3\\15 
Өлүтірлік\\ өлөңболып\\ өрүлдү                                    3\\10 
Алдаспандай\\ жүзүғайтпас\\ жүрөгүм                        3\\11 
Амалғанша\\ махаббаттан\\ жеңілдім]                           3\\11 
 
Мына төрт тармақты талдамас бұрын, үлкен аға буын өкілдерінің айтқанын мысал ете 
кеткім келеді. Тыныштықбек Әбдіхәкімов пен Серік Ақсұңқардың дауласып қалған мынадай 
өзекті  мәселесі  бар.  Тыныштықбек  Әбдіхәкімов  өлеңді  мимен,  ақылмен,  оймен  жазу  керек 
десе,  Серік  ағамыз  жүрекпен,  сезіммен  жазылған  поэзияны  дұрыс  деп  санайды.  Мимен 
жазылған туынды – белгілі бір заңдылыққа бағынып, бір жүйемен жазылып, төрт аяғын тең 
басқан  тұлпардай,  өлең  құрылысы  жағынан  еш  кемшілігі  болмай,  ақылмен  сараланып 
жазылады.  Бұған  мысал  ретінде  Азамат  Тасқара,  Қызырбек  Дүргінбай,  Сайлауғазы 
Қастербек  сынды  ақын  азаматтарымызды  алуға  болады.  Ал,  сезімге  беріліп,  жүрекпен 
жазатын  қаламгерлерміздің  санында  шек  жоқ.  Әйтеуір  біреуі  болсын  өзіндік  бір  соқпаққа 
салып  кетеді  немесе  бір  кемшілік  жіберіп  қояды.  Мысалға:  Қалымбек  Аян,  Маралтай 
Райымбекұлы,  Қалибек  Тасқын,  және  тағы  басқа.  Енді  өлеңге  қысқаша  сипаттама  бере 
кетейін. Жоғарыда оқығандарыңыздай құрылысы жағынан кем – кетік жерлері бар. Бірінші, 
екінші, үшінші мен төртінші жолдарында буын сандарында сәйкестік жоқ. 
«Қазақ поэзиясында ең көп қолданылатын өлең өлшемдері – жеті буынды, жеті – сегіз 
буынды,  он  бір  буынды.  Ал  алты  буынды,  одан  да  қысқарақ  төрт  буынды  өлең  сирек 
кездеседі. Он бір буынды өлшемнің соңғы бунағы үш буынды болып келген түрі (4 буын + 4 
буын  +3  буын)  жазба  әдебиеті  өркендеген  кезге  дейін  кеңінен  тарамағаны  белгілі.» 
[1;131б]Сондай бір ақынның өлеңін талдап көрелік:  
 
Науат Ұлағат 
Атады күн және де батады күн, 
Осылай зулап өтіп жатады күн. 
Кеше өзің мектепке жетелеген, 

133 
 
Немерең жігіт болды ата бүгін   [2;19б] 
[Атадыгүн//жәнеде// батадыгүн                       3\\11 
Осылай//зулапөтүп// жатадыгүн                     3\\11  
Кешеөзің// мектепке//жетелеген                      3\\11  
Немерең//жігітболдұ// атабүгүн]                     3\\11 
Бұл өлеңге пікір айтудың да қажеті жоқ. Құрылысында мін жоқ. Буын, бунақ сандары 
сайдың тасындай тізіле қалған. 
«Он  буынды  тармақтың  қазақ  поэзиясында  қолданылып 
жүрген түрінің бунақтық өрнегі былай келеді: 3 буын + 2 буын + 3 буын + 2 буын. Мұнда 
бунақтар ұсақтау  және көптеу, сондықтан тармақ ырғағы жағынан бес  – бес буыннан екіге 
бөлінуге бейім тұрады.» [1;131б] 
 
Омарова Лунара Ақылбекқызы 
Анашым, жанашырым өзіңсің, 
Мәпелейтін, қадірлейтін көзімсің. 
Мақтан тұтам, үлгі қылам өзіңді, 
Құпиясың, нұр шертетін сезімсің.  [2;6б] 
[Анашым// жанашырым//өзүңсүң                               3\\10  
Мәпелейтн// қадірлейтүн//көзүмсүң                          3\\11   
Мақтантұтам// үлгүқұлам//өзүңдү                             3\\11   
Құпыйасың// сыршертетін//сезүмсің]                        3\11 
Негізі, қазақ поэзиясында бұрын да, қазір де он буынды өлең жазу кең етек алған жоқ. 
Біріншіден  оны  оқу,  жеткізу  өлеңшіге  ыңғайсыздау.  Екіншіден  естір  құлаққа  да  түрпідей 
тиеді.  Тек,  кейде  бағана  Серік  Ақсұңқар  айтпақшы  жүрекпен,  бір  тебіреністе  отырып туып 
қалған өлең болмаса, қазіргі ақындар әдейілеп он буынды өлеңдерді дүниеге әкелмейді. 
«  Жеті  буынды  тармақтың  бунақ  өрнегіне  назар  аударалық.  Оның  4  буын  +  3  буын 
болып келуінде айрықша қисындылық  бар. Тармақтың ырғағы мейлінше жеңіл, әуезді. Бұл 
жерде буын саны тең түсетін бунақтардан гөрі мына сияқты 4 буын + 3 буын болып келетін 
бунақтар  көбірек  жымдасып  тұратынын,  тармақтың  ырғақтық  күштірек  болатынын  айту 
керек.»[1;134б] 
 
Молдағалиева Меруерт 
Ел ордасы Астана, 
Шарықтасын мерейің. 
Алтын орда бас қала, 
Саған өлең өрейін. 
[Елордасы// Астана                               2\\7   
Шарықтасын// Мерейің                         2\\7   
Алтынорда// басғала                             2\\7   
Сағанөлөң// өрөйүн]                              2\\7 
Бұл  шумақ  та  Зәки  Ахмет  айтқандай  заңдылыққа,  өлең  жүйесіне  бағынып  жазылған. 
Сын да, мін де жоқ. Қазір, дәл осы уақытта «он бір буынды өлеңмен қатар сегіз буынды да 
кеңінен қолданылады. Ол өлеңдер әрі нақышты, әрі өтімді болып келеді. Бірақ кей жағдайда 
8 +10, 8 + 9, 8 + 9 + 10 болып жымдасып [1;132б]жүреді.»Мысалға: Қалымбек Аянның мына 
бір өлеңін алайық. 
 
Тәубеңе кел, иманды бол 
Аллаға сиын бауырым, 
Исламға сенбей, шайтанға еріп  
Туғызба шайтан дауылын. 
[Тәубеңегел// имандыбол 
 
          2\\8 
Аллағасиын\\ бауырым 
                     2\\8 
Исламғасенбей\\ шайтанғаеріп                   2\\10