80
3-
кесте. Түсініп оқудың құрылымы
4-
кесте. Мәтінді түсіну деңгейі
Мұғалімнің жұмысы оқу жүйесін қалыптастырудан басқа түсінікті
тереңдетуге, тәртіпке ықпал етуге, оқушының жеке тұлғасын жетілдіруге
бағытталады.
81
Мұғалім оқығанның мәніне ену арқылы оқушылар өздерінің рухани
қабілеттерін дамытады және сезімі мен ойларын білім мазмұнымен
байытатынына назар аудару керек.
Тереңдетіп оқу
Мұғалім автордың қандай мәселені шешетінін, оның көзқарасы мен
тұжырымдары қандай екенін оқушы түсіну үшін мәтіннің ақпаратын
толығымен қайта өңдеу мақсатымен кеңес береді.
Мәтіннің құрылымын түсіну үшін өз ойын автор ойымен салыстыру,
автордың негізгі идеяларын түсіну, автор идеясын айғақтайтын аргументтерді
табу міндетін оқушы алдына қою.
Бұдан басқа мәтінді талдауға және бағалауға маңызды мәнге назар
аударылады. Мәтінмен жұмыс қорытындысында оқушының ақпаратты толық
меңгеруі, мәтіннің негізгі бөлігін есте сақтауы, кейінірек оны пайдалана алу
мүмкіндігі болуы болып табылады.
Кейде оқудың мұндай тәсілі сараптамалық, зерттеушілік, шығармашылық
деп аталады және оқулықтағы мәтінді оқу барысында қолданылады.
Таныса оқу оқушыға ереже бойынша мәтін мазмұнымен жалпы танысу
жолы ретінде негізгі ақпараттар таныстырылады. Оқушыға мәтін
нің қайда және қашан жарияланғанын есте сақтау тапсырмасымен беріледі.
ОҚУШЫЛАРДЫ
КӨРКЕМ
ӘДЕБИЕТ
ПЕН
ІС-ӘРКЕТ
МӘДЕНИЕТІНЕ ОҚЫТУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР
Білім алушыларға арналған негізгі құзыреттілікті дамытуға бақылау
жасау үшін мұғалімдер көркем әдебиетті оқуды ұсынады:
• мәтіннің мазмұнын мотивациялық түсіну;
• автордың түпкі ойын мүмкіндігінше жақынырақ түсіне білу (тілдің
көмегімен берген ойды, идеяны «қалпына келтіру»);
•
өзінің түсінігінің дұрыстығын бақылай білу.
Жұмыс барысында мұғалім егжей-тегжейлі зертеп, филологиялық
әдебиетте ұсынылған және үш негізгі түрді анықтайтын мәтінді түсіну
типологиясына негізделген:
Мұғалім филологиялық әдебиетте берілген және үш негізгі түрді бөліп
көрсететін [37], мәтінді түсіну типологиясына сүйене отырып, толық
зерттелуі қажет:
1)
семантикалық түсінік;
2)
когнитивтік түсінік;
3)
заттандырушы түсінік.
Семантикалық түсінік - сөйлеу үзіндісінің ең қарапайым танылуы.
Бұл,
әдетте, ақаулы ереже, өйткені біреудің сөзін қабылдағанда, мағынасы ішінара
меңгеру ғана болады.
Егер мәтінде таныс емес сөз немесе күрделі синтаксистік
құрылым болса, онда бұл мәтінді дұрыс түсінбеуге әкелуі мүмкін.
Семантикалық түр бізге шет тілінің лексикасы мен грамматикасын әлсіз
білу жағдайында сөзді түсіну үшін бізбен жасалатын іс-әрекеттен таныс
болады.
82
Когнитивті түсінік мәтіннің ақпаратын, оның мазмұнын меңгерудегі
қиындықтарды жеңу кезінде туындайды.
Бұл білімнің қалыптасуына септігін
тигізеді, бірақ оны жадында ұзақ уақыт ұстап тұру жеткіліксіз.
Когнитивті
түсінік адамның интеллектуалды дамуына көмектесетін рефлексияға
негізделген.
Заттандырушы түсінік – тілдік дамыған тұлғаға тән. Бұндай адам, ол
әрине мектеп түлегі болу тиіс, адамның жеке тұлға қасиеті жылдар бойы
қалыптасатын тамаша оқырманды жатқызуға болады, сондықтан осындай
саналы оқырманның тәрбиесіне тек мұғалімнің қосқан үлесі туралы айтуға
болады. Бұл мәтінде жазылған нәрсенің мағынасы мен мағынасына негізделген
керемет интеллектуалды және эмоционалды жұмыс: ақпарат, мәтін,
шығарманың эмоционалдық кейіпі.
Мұғалім тұжырымдамаларды түсіндіруде
-
тілдік және тілдік емес құралдарды қатаң ғылыми тілде қолдану керек.
Мәтін құрылатын және мазмұн жасалынатын құралдарға мыналар жатады:
номинация құралдары (тіл бірліктері), мәтін құрастыру құралдары (әдебиет
заңдылықтары), бейнелі-мәнерлі құралдар (поэтика заңдылықтары) жатады.
Аталған тілдік және тілдік емес құралдар мәтін құрастырушының мотивтерін
қалпына келтіруге, мазмұнның басым бөлігін түсінуге, яғни, автор
қызығушылық танытқан түрлі заттарды бөліп алуға мүмкіндік береді.
Заттандырушы түсінік негізінен көркем шығармаларды оқу және күрделі
ауызша қарым-қатынас барысында жүзеге асады. Бұл мәтінде нақты
көрсетілмеген мағыналық, бірақ оған тән және маңызды ақпаратты анықтау
процесі.
Кез келген көркем мәтіннің, лирикалық өлең немесе роман-эпопея
мазмұнын түсіну, қарапайымнан күрделіге біртіндеп ауысу арқылы зерттеу
жолын ұсынады.
Бірегей ерекше аталған немесе өзге де шығармаларды қарастыруды,
мұғалім білім алушының немесе сыныптың жеке даму кезеңімен байланыстыра
отырып жүзеге асыруы қажет. Тым жоғары үлгілерді беру барысында, білім
алушылардың психофизиология деңгейінде қабылдауға дайын еместігі
анықталады. Тым қарапайым үлгілерді беру, олардың эстетикалық дамуға
қызығушылығын жоғалтады [6].
Оқушының оқу іс әрекеті мәтіннің бейнелі-мәнерлі оқуға бағдарлауға
мұғалімдер бағыттау керек, ол оның оқуға қабілетіне анық және жанама әсер
етеді.
Оқыған мәтіннің мәнін жақсы меңгеру үшін оқушы түсінуін (ішкі
жоспардағы) анықтап, мағыналарды талқылап, шығарманың идеясын
қалыптастырады.
Осылайша, оның ойлау дамуы, сөйлеу синтаксистік жүйесі
түзетіледі және сөздік байланысы байытылады.
Оқушының рефлексия қабілеттіне назар аударып оқу іс-әрекетіне
ерекше көңіл болу керек.
Мәтінді түсінудің нәтижесі ойлау қабілетін дамыту
деңгейімен анықталады. Мәтінді тек оқу жеткіліксіз.
Өзіңізден: «Мен түсіндім
... Мен не түсіндім?» деп сұрау қажет.
Рефлексия негізінен шығарма
кейіпкерлерінің көңіл-күйін түсініп оны сезіну үшін мәтін талқыланып
«суретке» салуға бағытталады.
Оқырман жазушымен байланысқа түседі және
оны тілдің заңдары арқылы түсінеді: автор оларды түсінуге қолданды.
Достарыңызбен бөлісу: |
