Егер экспериментальды психолоия квазиэкспериментальды зерттеудің қатаң анықтамалары қолданса, бір
зерттелуші қатынасатын экспериментті квазиэкспериментке жатқызуға болады. Сонымен қатар уақытша
сирияның квазиэкспериментальды жоспарлары экспериментке дейінгі жоспардың модификациясы болып
табылады.
Кэмпбелл топтарды таңдаудың 2 нұсқасын көрсетеді. 1-ші жағдайда эксперимент процедурасына қатысты
табиғи топтар зерттеуге қатынасады. Сондықтан топ құрамының эффектісі болуы мүмкін, бірақ ол онша маңызды
емес. 2-ші жағдайда экспериментальды топ ерікті қатысушылардан құралады, ал бақыланушы топты өзге
тəсілдермен жинақтайды. Бұнда топ құрамының факторы экспериментальды жəне бақыланушы топтың
нəтижелеріндегі айырмашылыққа шешуші əсер етуі мүмкін.
Эквивалентті емес топтарға арналған квазиэкспериментальды жоспардың басқа көптеген варианттары бар:
«құрама жоспарлар», алдын ала жəне қорытынды тестілеуге арналған шешуші таңдаулары бар жоспарлар жəне
т.б. Кэмпбеллдің «Əлеуметтік психологиядағы жəне қолданбалы зерттеудегі эксперимент модельдері» деген
монографиясында квазиэкспериментальды жоспарлау туралы көп мəлімет бар.
Квазиэксперимент фондық əсерлер факторын бақылауға мүмкіндік береді. Көбіне бұл жоспарларды
балабақшада, мектептерде, клиникаларда немесе өндірісте табиғи топтардың қатысуымен эксперимент жүргізетін
зерттеушілерге қолдану ұсынылады. Оны бақылаушы таңдауы бар қалыптастырушы эксперимент деп атауға
болады. Бұл жоспарды іске асыру қиын, бірақ егер топтарды рандолизациялайтын болсақ, ол табиғи
қалыптастырушы экспериментке айналады.
Ex – post – fakto жоспары.
Психологияда, əлеуметтануда, педагогикада жəне нейропсихологияда клиникалық психологияда көбіне
қолданатын тағы бір эксперимнт. əлеуметтік зерттеулерде оны көбіне 1930-40 жылдарда қолданған. Сол уақытта
əлеуметтанушы Ф.С. Чейз бұл əдістің атауын енгізіп, мəліметтерді талдау схемаларын жасады. əлеуметтануда
жəне педагогикада оны қолдану стратегиясы мынадай – экспериментатор зерттелушəге өзі əсер етпейді. əсер
ретінде олардың өміріндегі жағдайлар бола алады. əсер алған зерттелушілер тобы жəне алмаған топ таңдалады.
Топтың эквиваленттілігі рандолизация арқылы жүзеге асады. Бұл жоспар көптеген қазіргі таңдағы зерттеуде
іске асырылады. Адам денсаулығына жəне өміріне қауіп төндіретін ситуацияларға түскен кезде, оларда пайда
болатын посттравматикалық стресті зерттеу үйреншікті болып табылады.
Популяцияға травматикалық факторлардың əсерінің эффектісі жоғарылайды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Экспериментальды жоспарлар дегеніміз не?
2. Зеррттеушіге арналған эксперимент жоспары қалай жасалады?
3. Квазиэкспериментальды жоспарлар қалай жасалады?
№11 Дəріс.
Тақырып:Эксперименталды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.
Дəрістің мазмұны:
1.Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу.
2. экспериментальды таңдау.
3. Экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі.
Мақсаты: Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу, экспериментальды таңдау,
экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі жөніндегі білімдермен қаруландыру.
1.Эмпирикалық материал алу үшін қолданылатын барлық əдістерді активті жəне пассивті деп бөлуге болады.
Активті зерттеу əдісіне лабораториялық эксперимент жəне оның түрлі модификациялары, квазиэксперимент
жатады. Пассивті зерттеу əдісіне-бақылау, клиникалық əдіс, еңбек өнімділігін талдау əдісі, өлшеу жəне
корреляциялық зерттеулер, ақпарат жинау əдістері, архивтік зерттеу жəне т.б жатады. 1- топтағы əдістерді
қолдана отырып, зерттеуші обьектке əсер ете отырып, құбылысты немесе процесті белсенді етеді. 2-ші топтағы
əдістерді қолдана отырып, зерттеуші табиғи процестің өтуін қадағалап отырады. Зерттеуші əрекеттерін белгілі
құрал қолдану арқылы (сауалнама, тест жəне т.б) тіркеп отырады. Ал зерттеуші əсер ету үшін əңгімені қолдануды
немесе лабораториялық экспериментте зерттеу тəсілдерінің көмегімен зерттеушінің əрекеттерін ұйымдастыра
алады. Бұл- психологиялық эмпирикалық əдістің екінші «өлшемі» болып табылады. Сонымен қатар 3-ші де
өлшем болады. Зерттеуші зерттеу кезінде ғылыми тұрғыны немесе «түсіну əдістерін», яғни зерттелушінің
əрекетін, оның ішкі дүниесін немесе оның психикалық моделін эмпатия жолымен қорытындылау.
Эксперимент барысында жəне өлшеу барысында зерттелуші тапсырмаларды белсенді орындайды, ал бақылау
мен сауалнама кезінде оған ешқандай тапсырма берілмесе, ол өзін күрделі жағдайдай ұстайды.
Сонымен қатар тағы бір маңызды критерий бар.(ол зерттеуді ұйымдастыру əдісін 2 үлкен топқа бөледі). Бұл
əдістің идеалды зерттеулердің белгілеріне сəйкес келуі. Бұл критерий бойынша зерттеуді у ұйымдастыру əдістері
былай:
1.
экпериментальды зерттеу. жүйелік бақылау немесе корреляциялық зерттеу. Олардың ерекшелігі онда
зерттеуші сыртқы айнымалықтарды бақылай отырып, негізгі айнымалының арасындағы корреляциялық
байланыстарды орнатуға тырысады. Бұл үшін ол зерттелуші индивидтерінің тобын таңдайды жəне өзінің
əрекеттерін жоспарлайды.
2.
табиғи экперимент жəне бақылау, əңгіме, клиникалық əдіс жəне т.б. Бұлар адам əрекетінің ерекшелігің
анықтау үшін қолданылады. Сонымен қатар олар эмпирикалық жалпылаудың жəне индуктивті гипотезалар
шығарудың көздері болып табылады. Айнымалықтарды бақылаудың тəсілдері жүйелі түрде қолданылмайды,
мəліметтерді тіркеудің техникаларын қолдануға болады. (бақылау карталары, аудио жəне видео аппараттары,
тесттер жəне т.б)
3.
квази эксперимент. Табиғи зерттеу əдістері мен айнымалықтарды бақылау жүретін адамдар арасындағы
эксперимент. Оны көбіне жүйелік бақылауға ұқсатады, онда эксперименттер зерттелуші обьектке əсер етпейді.
Бірақ бұл пікір расталмаған. Кейбір кезде табиғи зерттеуде əсер ету зерттелушіден тəуелсіз табиғи жағдайларда
жүретіні анықталды, бірақ бұл жағдайда біз эксперимент пен бақылау арасында орын алатын зерттеу əдістерін
аламыз. Квазиэкспериментте идеалды экспериментті бейленейтін схеманы жүзеге асыру мүмкін емес, бірақ бұл
қатынастар ерекше квазиэкспериментальды жоспарларды қолданумен ауыстырылады.
Дəстүрге сəйкес экспериментальды зерттеулер барлығы экспериментальды емес əдістерге қарсы қойылады.
Осылайша, Ф.Дж.Мактиган экспериментальды əдістерді келесіге қарсы қояды:
1.
классикалық клиникалық əдіске
2.
табиғи бақылауға
3.
сауалнамаға
4.
архивтік зерттеулерге
5.
корреляциялық байланыс орнатуға
6.
квазиэкспериментке
М.В.Мэтлин экспериметке қарсы қоймаған əдістің мына тізімін көрсетті:
1. табиғи бақылау
2. сауалнама
3. корреляциялық зерттеу
4. архивтік зерттеу
5. белгілі бір жағдайды зерттеу
Н.Козби экспериментке корреляциялық əдісті жəне экспериментке дейінгі əдісті (сауалнама, далалық бақылау,
далалық эксперимент) қарсы қояды. Ол əрекетті өлшеу əдісін (архивтік жəне тестілеу, өзіндік сұрау) бөліп
қарастырады.
Психологияда экспериментальды зерттеу экспериментатордың тəуелсіз айнымалықтарды белсенді өзгертуімен
ерекшеленеді. Экспериментальды зерттеу бір нұсқасы бұл зерттелуші топтардың болуы. Эспериментальды емес
зерттеулерде негізгі жəне бақылаушы барлығы топтар бірдей болады, сондықтан олар салыстырылады.
Формальды негіз бойынша экспериментальды зерттеу бірнеше типтерге бөлінеді. Олар: эксплотаторлық
эксперимент жəне дəлелдеуші эксперимент. Олардың айырмашылығы проблеманың зертелу деңгейіне жəне
тəуелді, тəуелсіз айнымалықтар арасындағы байланыс туралы білімнің болуына байланысты.
Эксплотаторлық эксперимент тəуелсіз жəне тəуелді айнымалықтар арасындағы себептік байланыстардың
болуын анықтау үшін қолданылады. Сондықтан эксплотаторлық зерттеу А жəне В айнымалықтардың
арасындағы себепті тəуелділіктің болуын немесе болмауын тексеруге бағытталған.
Егер айырмашылықтар арасында сапалы байланыстың бары туралы ақпарат болса, онда бұл байланыс түрі
туралы гипотиза жасады. Онда зерттеуші дəлелдеуші конформаторлық эксперимент жүргізу, ал бұнда тəуелді
жəне тəуелсіз айырмашылықтар арасында болатын функцияларды сандық байланыс түрі анықтайды.
Зерттеу алгоритмі:
1. А жəне В-ның сандық байланысы туралы гипотиза шығарылды.
2. Эксплораторлық эксперимент жүргізү.
3. Егер гипотиза дəлелденбесе, басқа сапалы гипотиза жасағандар, жаңа эксплораторлық эксперимент жүргізіп,
егер сапалы гипотиза дəлелденсе, онда сандық функционалды гипотиза құрылады.
4. Дəлелдеуші эксперимент жүргізу.
5. Айналымдар арасындағы байланыс түрі туралы гипотиза қолданылады немесе қолданылмайды.
Психологиялық зерттеу практикасында эксперименталды зерттеудің түрлерін сипаттау үшін “критикалық
эксперимент”, “пилотах. зерттеу” немесе “пилот. эксперимент”, “далалық эксперимент” немесе “табиғи
эксперимент” ұғымдары қолданылады. Критикалық эксперимент барлық мүмкіндік белгісі гипотизасында
уақытша тексеру үшін қолданылады. Оның біреуін дəлелдеу, басқасын қабылдамау б.т. .....да критикалық
экспериментті құру тек жоспарлауды ғана емес сонымен қатар ғылыми теорияны өңдеудің жоғары деңгейде
жүруін талап етеді. Ал біздің ғылымда редуктивті, эмпириялық жалпылаулар үстем болғандықтан зерттеушілер
критикалық экспериментті сирек қолданады.
«Пилотаждық зерттеу»термині I немесе эксперимент алдында жүргізуін зерттейтін əдісті белгілеу үшін
қолданнылады. Бұнда негізгі гипотеза, жоспар, зерттеу ұйымдастыру тұрғылары қарастырады. Көбіне пилотажды
үлкен экспериментальды зерттеу алдында қаржылы жəне уақытты бос жібермес үшін жүргізу. Пилотажды
зерттеу зерттелушінің аз санына, қысқартылған жоспар бойынша сыртқы айнымалықтарды бақылаусыз
жүргізіледі. Пилотаж нəтижесінде алынатын мəліметтің сенімділігі өте кең емес, бірақ оны жүргізу барысында
гипотезаның шығарылуымен, зерттеу жоспарларымен жəне айнымалықтарды бақылауда кететін қателіктерді
болдырмауға болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
