Педагогика факультеті

Түстер  негізгі  (  қою  көк,  жасыл,  қызғылт,  сары)  жəне  қосымша  (  қара,  сұр,  аралас,  күлгін,  қоңыр)  түстер 
болып жіктеледі. Негізгі түстер ең басты психологиялық қажеттіліктерді көрсетеді. Зерттеуді екі қайтара жүргізуге 
болады.  
Түстерге сипаттама:  
Сұр-(0)  Айырушы,  алшақтатушы  міндеттерден  босатушы,  сыртқы  себеп  пен  əсерлерді  жасырушы.  Оның 
алғашқа  позицияда  орналасуы  компенсациялаушы  болып  саналады.  Ал  соңғы  орында  болса  зерттелуші 
жауапкершілікті  сезінетінін  білдіреді.  Сұр  түс  екінші  жəне  үшінші  орында  болса  зерттелуші  мінез-құлқында 
конфликтіні білдіреді.  
Көк-(1)  Сабырлылық,  сезімталдық,  жарақаттанғыштық,  сензитивтілік,  сенімділік,  өзін  құрбан  ету,  адалдық 
анық байқалады. Оның соңғы орында орналасуы эмоциялық қатынастың қанағаттандырылмауын білдіреді. 
Жасыл-(2)  Эластикалық  қысымды  табандылықты,  мақсатқа  бағыттаумен,  өзгеріске  деген  қарсылықты, 
көзқарасының  тұрақтылығын  білдіреді.  Жасыл  түсті  таңдау  нақтылықты,  сыни  талдау  мен  логикалық  ойлауды 
өзіне зейіе аударту қажеттілігін, өз позициясын сақтауға ұмтылыс білдіреді. 
Қызыл-(3) Өмірлік күш, жетістікке деген ұмтылыс, өмірдің бар жақсысын иемденуге деген талпыныс. Егер 
қызыл  түсті  бірінші  таңдаса  тұрмыстың  толықтылығын,  лидерлік  белгіні,  шығармашылық  бастаманы,  белсенді 
əрекетті білдіреді. 
Сары-(4)  Ұстамсыздық,  көп  үміт  күту,  сары  түсті  үлкен  бақыт,  болашаққа  деген  ұмтылысы  бар  адамдар 
таңдайды.  
Күлгін-(5)  Жақындық  сезімі,  сиқырлау,  арбау,  өзгелерді  таң  қалдыруға  деген  ұмтылыс,  жетістікке  деген 
қабілеттілік,  шындыққа  сай  емес  тілек  жəне  жауапкершілікті  сезінбеу.  Бұл  түсті  көбіне  жеткіншектер  мен  аяғы 
ауыр əйелдер таңдайды. Гомосексуалды тұлғалар да осы түсті таңдайды.  
Қоңыр–(6).Сезімталдылықты  білдіреді.  Физиологиялық  дискомфортпен  ауырған  кезде  осы  түсті  таңдайды, 
өз жанұясынан айырылғанда  қоңыр түс солға қарай жылжиды. 
 Қара -(7) Көңілі қалу, қарсылықты білдіреді, өмірден түңілуді білдіреді.  
Негізгі қорытынды: 
Əлеуметтік  ортаға  бейімделу  қиындылығынан  пайда  болған  интроверттер    реакция.  Қиял,  арман  əлеміне 
ену.  Эмоционалды  жетілмегендік,  өмірлік  құбылыстарды  субъективті  бағалау,  эстетикалық  бағытталу,  өзіндік 
құштарлық.  Көңіл-күй  тұрақсыздығы,  реакцияға  қарсылық,  əрекет,эмоционалды  құштарлық,  өзгеріс,  қарым-
қатынас  қажеттіліктері  кедергілерге  кездесіп,  шаршау,  қарым-қатынастағы  қиындыққа  тап  болады.Эмоционалды 
тұрақсыздық,  əлеуметтік    ролдерге  оңай  ену,  демонстративтілік,  өзгелерге  ұнау  қажеттілігі-  осы  мінездердің 
барлығы  орта  əсерлеріне  тəуелділігінен  туындайды.Жауапкершіліктен  қашу.Əрекетті  таңдағанда  өзі  қанағат 
алатын    əрекет  процесін  таңдайды.Кез-келген  формалды  шектеулерді  қиын  қабылдайды.Қайғысыздық,  сезім 
тұрақсыздығы, ойындарға, уақыт өткізуге қызығу.Бұның барлығы қиындыққа, қоршаған адамдардың қолдауынсыз 
жағдайды  бағалай  алмау,  аздап  мазасыздану,  мəселені  ұмыту,  эмоционалды  қысым  себебін  түсінбеу,эмоциялық 
комфорттық 
пен 
сыртқы 
əсерлерден 
қорғаныспен 
байланысты.Достастық, 
ұстанымдардың 
комфорттылығы.Түсіністік  қажеттілігі,  махаббат  пен  қолдау  басты  болып  есептелінеді,  сондықтан  ол  осы 
сезімдерге  келгенде  тез  жараланады.Осыдан  қарым-қатынастағы  таңдаушылық,  ақыл-ойдың  аналитикалық  қоры, 
мəселені  шешу,  уақытша  демалуға,  оңашалануға,  белсенділіктің  тез  пассивтілікке  ауысуы  пайда  болады.Бұдан 
ішкі  конфликт  көрініс  табады.Əлеуметтік  жағдай  бұл  қасиеттерді  оңай  бақылай  алады.Көңіл-күйдің  тез  өзгеруі, 
орта əсерлері мен жетістік не жеңілуге тəуелді болады. 
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Тұлғалық  ерекшеліктерді зерттеудің проективті əдістері қандай?  
2.Проекция принципінде құрылған əдістемелердің түрлерін ата?  
 
№8 Дəріс. 
Тақырып: Экспериментальды құрылымдар. 
Дəрістің мазмұны: 
1.Теория жəне оның құрылымы. 
2.Болжам. 
3.Эксперименттің ғылыми проблемасы. 
Мақсаты:  Экспериментальды  құрылымдар  жөнінде,  болжам,  эксперименттің  ғылыми  проблемасы 
жөнінде студенттерге түсініктер беру, талдату.  

1.Ғылым  –  бұл  шынтықтың  критериене  жауап  беретін  шындық  ақиқат  жөніндегі  жаңа  білімдердің 
қорытындысы  жөніндегі адамзат əрекетінің бір айласы тəжірибелік, қажеттілігін оның өкілдігін  көрсетеді.Ғылым 
немесе  ғылыми  жұмыскер  –  «шындық-жалғандық»  критертін  басшылыққа  алып  жұмыс  жасайтын  професионал. 
Ғылыми  жұмыстың  нəтижесіне  шынайылықты  суреттеу  процестер  мен  құбылыстарды  жеке  түрде  түсіндіру 
құрылымдық  кесте,  графикалық  формула  жатады.  Ғылыми  ізденістік  идеасына  ақиқатты  теорилық  жасынан 
түсіндіру  жөніндегі  есептеледі.  Ғылым  білім  жүйесі  жəне  адами  əрекеттің  нəтижесі  ретінде  толықтылығынан 
жеткіліктілігімен  жүйелілігімен  сипатталады.  ІІІ  күн  екі  түрлі  ғылым  жағдайын  анықтаған:  революциялық  фаза 
жəне фаза «қалыпты ғылыми». Қалыпты ғылыми деп өткен тəжірибедегі ғылыми жетістіктерге сүйенетін зерттеуді 
айтамыз.  Қалыпты  ғылым  түсінігімен  «парадигиа»  түсінігі  байланысты.  Парадигиа  –  бұл  жалпы  қабылданған 
ғылыми  зерттеумен,  заңдылық,  теория,  тəжірибесін  қолданылулар,  əдіс  құралдар  жатады.  Бұл  қазіргі  күнде 
қолданылып  отырған  жалпы  қоғамда  қабылданған  ғылыми  əрекеттің  стандарты.  Парадигианың  бар  болуы 
ғылымның  жетілгендігін  көрсетеді.      2.Ғылыми  психологияда  парадигианың  қалыптастыруы  В.Вундтың  жəне 
оның  ғылыми  мектебінде  белгіленген.  Бұл  мектеп  эксперименталды  зерттеуге  негізгі  талаптар  мен  ғылыми 
психологияның  дамуына  тамыр  жайды.  Міне  сол  кезеңдерден  бері  қандай  теория  заң  п.б.  да  əрбір  ғалым  сол 
талаптарға сүйенеді. Осы принцитерді негізінде диесертациялық зерттеулер жүргізіліп ғылыми есептер мақалалар 
жəне  монографиялар  жазылуда.  Ғылыми  əдіснаманың  дамуына  үлкен  үлес  қосқан.  ХХ  ғ.  Ортасы  мен  аяғында 
К.Поггер,  И.Лакатос,  П.Фелерабенд,  П.Холтан  болды.  Белгілі  бір  ғылыми  болжам  уақыт  өте  эксперименталды 
зерттеулер  арқылы  сенімнің  қортындысына  шынайы,  ал  қате  наным  –  сенімдердің  ішінде  шынайылылығы    да 
қатесі  де  болады.  Кез-келген  теория  тек  жорамал  ғана  жəне  ол  эксперимент  арқылы  теріске  шығарылады. 
К.Поппер мынадай ереже қалыптастырды «біз білмейміз – біз тек қана жобалай аламыз» критикалық рационализм 
пазициясында  эксперимент  шындыққа  жақын  болжамдардың  жалған  екендігін  білдіру.  Критикалық  рационализм 
логикасына  сай  қазіргі  теория  болжамды  статистикалық  тексерумен  экспериментті  жоспарлаудан  шығады.     
Поппер  ғылыми  теорияның  жалған  екеннің  білдіру  принципін  фальсифицарлық  деп  атады.  Ғылыми  зерттеудегі 
қалыпты процес мына тұрғыда құрылыды.  
1. Болжамды ұсыну  
2. Зерттеуді жоспарлау  
3. Зерттеуді жұргізу 
4. Интерпретация 
5. Болжамды жоққа шығару немесе шындыұұа шығару  
6. Бұрынғыны жоққа шығарудың негізінде – жалпы гипотизаны еңгізу. 
Поппер  еңгізген  əдіс  жаңа  білім  бере  алмайды  ол  тек  ескі  білімді  жоққа  шығарып  отырады.  Жаңа  ғылым 
ғылыми жобалаудың болжамның формасында пайда болып отырған интерпретациялануы. Болжамды ұсыну ақиқы 
жəне  теория  моделін  құнастық  –  бұл  интуитивті  жəне  шығармашылық  процесі.  Олар  ғылыми  эксперимент 
теориясы  маңында  қарстырылады.  Эксперимент  бұл  жерді  тек  таңдау  əдісі  ғана.  Жаңа  ғылым  мына  жолмен 
эмпирикалық – бақылау, ал шығармашылық – интуициалардың өңделуге жолмен іске асады. Поппер бірнеше рет 
ескерткен болатын ғылымның даму жолында болжам да теорияда өзгеріліп отырылады. Парадигианың өзгеруімен 
əдіс, өзгеріліп  жаңа мəселе  қарастырылады.  Критикалық рационанды жаңа ғылымның қайдан п.б  көрсетпейді,  ал 
ескісінің жоққа шығарылатынын дəледеп береді.жəне проблеманы жалпы əдістен нмесе  тұрғысынан шешу керек. 
Сондай-ақ астрологиялық білім адам  план əсері тұрғысынан да түсіндіруге болады. Проблема – бұл риторикалық 
сұрақ.  Философиялық  тұрғыдан  қарағанда  проблема  сұрақты  төну.  Сұрақтан  негізгінде  практикалық  немесе 
теорекиналық қызығушылығын қаже ету.  
6-гипопезя  
Болжам – бұл теориядан шығатын əлі дəлелденбеген ғылыми ұсыныс. Əдіснамада теоретикалық блжам жəне 
экспериментальдық  болжам    болады.  Біріншісі  теорияның  құрылымының  негізі  болып  табылады.  Теоретикалық 
болжамдар  теориядағы  ішкі  қарама-қайшылық  пен  эксперементальды  нəтижелердің  қарама-қайшылығына 
ұсынылады. Болжамның  екінші типі-эксперементальды зерттеулер əдістерімен проблеманы шешу.  
3.Готтсданкер эксперементалды болжамның мынадай вариантарын ұсынады: 
-контргепотеза-эксперементальды  болжам  негізгі  ұсынысқа  альтернатив  жəне  автоматты  түрде  пайда 
болады.  
-үшінші  бəсекелестіктегі  эксперементальды  гипотеза  тəуелсіз  өзгермеліліктің  жоқтығының  əсерінен 
тəуелділікке ауысу: ол тек лабораториялық эксперементте текселіледі. 
-нақты  эксперементальды  болжам  –бірізді  тəуелсіз  өзгермелілік  жəне  тəуелді  лабораториялықэксперимент 
арасындағы қатынас  
-максимальды 
көлемі 
жайындағы 
эксперементальды 
болжам-тəуелсіз 
айнымалылықтың 
тəуелді 
айнымалылыққа  маңыздылық деңгейі. 
-эксперементалды  болжам  абсолютті  пропорциональды  қатынастағы  тəуелді  айнымалылықтың  біртіндеп 
сандық өзгерілудегі   саалыққа өзгерілу. 
-  экспериментальды  бір    қатынастағы  болжам  –бір  тəуелді  айнымалылық  пен  тəуелсіз  айнымалылық 
қатынасының альдын ала ұсыну. 
-комбинирвті эксперементальды болжам- екі тəуелсіз айнымалылықтың нақты комбинациясы.       
Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 
1.Теория жəне оның құрылымы дегеніміз не?