Дəрістің мазмұны:
1.Экспериментальды жоспарлар.
2. Зеррттеушіге арналған эксперимент жоспары.
3. Квазиэкспериментальды жоспарлар
Мақсаты: Эксперименталды жоспарлар, зерттеушіге арналған эксперимент жоспарын құрастыра білуге
үйрету, квазиэксперименталды жоспарды талдау.
Экспериментальды зерттеудегі “шынайы” жоспар өзгелерден мына негізгі белгілер бойынша ажыратылады:
1)
Эквивалентті топ жасаудағы бір стратегияны қолдау, бұл – рандмизация.
2)
Минимум ретінде экспериментальды бір бақылау тобының болуы.
3)
Тестілеу экспериментін аяқтау жəне топ əрекетін салыстыру, топтан алынған (х1) экспериментальды əсер
етуді жəне алынбаған əсер ету (х0).
Жоспардың классикалық нұсқасы 2 тəуелсіз топқа арналған жоспар болып табылады. Психологияда
экспериментті жоспарлау ХХ ғ. 1 онжылдығында қолданыла бастады.
Бұл жоспардың үш негізгі нұсқасы бар.
1. Экспериментальды топ
RXO
2. Бақылау тобы
R O2
Мұндағы: R-рандализация, Х-əсер ету, О1-бірінші топты тестілеу, О2-екінші топты тестілеу.
1). 2-рандализацияланған топқа əсер етуден кейін тестілеу үшін жоспар. Оның авторы – атақты биолог жəне
статистик Р.А.Фишер.
Экспериментальды жəне бақылау топтарының тепе-теңдігі бұл жоспарды қажетті шартты қолдану болып
табылады. Топтың эквиваленттілігіне жету үшін рандализация процедурасы қолданылады. Бұл жоспар
зерттелушіге алдын ала тесті өткізу қажет жəне мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Егер рандализация
сапалы өткізілсе, онда бұл жоспар ең жақсы болады
Егер əсер етудің 1 дəрежесін қолдану қажет болмаса, онда жоспар бірнеше экспериментальды топқа жəне 1-
бақылау тобына қолданылады. Егер бір қосымша айналымның əсер етуін бақылау қажет болса , онда жоспар 2
бақылау тобымен 1-экспериментальды топқа қолданылады.
2 рандализацияланған топқа əсер етуден кейін тестілеу жоспарын қолдану ішкі валидтілікті емес негізіндегі
көздерді бақылау жүзеге асырылады. Рандализация - мүмкін болатындардың ішіндегі ең жақсы процедура , бірақ
таңдаудың дұрыстығына абсолютті кепілдеме бермейді.
Рандализация қорытындысына күмəнданса, онда алдын-ала тестілеу жоспары қолданылады.
2). 2-рандализацияланған топқа алдын ала жəне қорытынды тестілеу үшін жоспар.
1. Экспериментальды топ
R O1 X O2
2. Бақылау тобы
R O3 O4
Алдын ала тестілеу жоспары психологтарда қарапайым қолданылыды. Биологтар рандализация процедурасына
үлкен сенім артады. Психолог əрбір адамның өзгелерден ерекше жəне өздеріне тəн мінездері бар екенін жақсы
біледі, тест арқылы бұл өзгешелікті саналы түрде, рандализациядағы механикалық прцедурасы арқылы анықтауға
болады. Бірақ психологиялық зерттеулердің көптеген гипотезасы, негізінен даму психологиясы аймағында
индивидтің қасиетіндегі белгілі бір өзгерісі сыртқы фактордың əсеріне байланысты деген болжам айтылады.
Сондықтан “тест-əсер ету-ретест” жоспарын рандализация жəне бақылау тобына қолдану өте көп таралған.
Сыртқы валидтілікті бақылау үшін 1949 жылы құрылған Р.Л.Соломон жоспары қолданылды.
3). Соломон жоспары 4 топқа эксперимент жүргізгенде қолданылады.
1. Эксперимент 1: R O1 X O2
2. Бақылау 1: R O3 O4
3. Эксперимент 2: R X O5
4. Бақылау 2: R O6
Жоспар 2 экспериментальды жəне 2 бақылау тобына зерттеу жүргізгенде қолданылады, бұл мультитопты болып
табылады (2х2 типі). Соломон жоспары бұрын қарастырған 2 жоспарды біріктіреді. 1-сі алдын ала тестілеу
жүргізілмесе, 2-сі “тест-əсер ету-ретест”.
“Бірінші бөлім” жоспар көмегімен 1-тестілеу əсер ету тиімділігін бақылау жəне экспериментальды əсер ету.
2.Бір тəуелсіз айнымалы жəне бірнеше топтар үшін жоспар.
Кейде 2 топты салыстырғанда экпериментальды гипотезаны растау жеткіліксіз. Мұндай проблема 2 жағдайда
пайда болады: а) сыртқы айнымалыны бақылау қажет болғанда, в) сандық байланыс пен 2 айнымалы арасындағы
айқындылау қажет болса.
Сыртқы айналысты бақылау үшін əртүрлі факторлы экспериментальды жоспардың нұсқасын қолданады. 2
айнымалы арасындағы сандық байланысты анықтау “дəл” экспериментальды гипотезаны тексеру кезінде қажет
болды . 2 топ қатысқан экспериментте тəуелсіз жəне тəуелді айнымалылық арасындағы себепті факт байланысын
қондыруға болады. Бірақ 2 нүкте арасына шексіз көп қисық нүктені келтіруге болады. 2 айнымалы арасында
сызықты байланыстың бар екеніне көз жеткізу үшін, 3 нүкте бөлу керек, яғни тəуелсіз айналымның 3 дəрежесіне
сəйкес келетін. Сонымен қатар, экспериментатор бірнеше рандализацияланған топты бөлу керек , оларға əртүрлі
экспериментальды шарт қою қажет. Қарапайым нұсқа 3 топқа жəне 3 дəрежені тəуелсіз айнымалылық жоспары
болып табылады.
Эксперимент 1:R X1 O1
Эксперимент 2 :R X2 O2
Бақылау : R O3
Бақылау тобы – бұл 3-экспериментальды топ, оның айнымалылық дəрежесі: х=0.
Бұл жоспарды жүзеге асыруда тек тəуелсіз айнымалының 1 дəрежесінің санына сəйкес келеді.
Қарапайым «жүйелі экспериментальды жоспар» қазіргі экспериментальды зерттеуде сирек қолданылады.
3.Факторлы эксперимент айнымалық арасындағы күрделі гипотезаны тексеру қажет болғанда қолданылады.тең
гипотезаның жалпы түрі: «егер А1, А2, . . . Аn, онда В». Мұндай гипотеза кешенді, комбинирофты деп аталады.
Бұнда тəуелсіз айнымалық арасында əртүрлі қатынас болуы мүмкін: коньюнкция, дизьюнкция, сызықты
тəуелсіздік, аддитивті немесе мультипликатты жəне т.б. Факторлы эксперимент көп өлшемді зерттеу жеке
жағдайы болып табылады, факторлы экспериментте ереже бойынша бір уақытта гипотезаның 2 типі тексеріледі:
1.
əрбір тəуелсіз айнымалыққа бөлек əсер ету гипотезасы.
2.
айнымалықтардың өзара əрекет гипотезасы, тəуелсіз айнымалының өзгеге əсер ету эффектісі.
Факторлы эксперимент факторлы жоспар бойынша құрылады. Эксперименттің факторлы жоспарында тəуелсіз
айнымалының барлық дəрежесі бір-бірімен тең келу керек.
Қазіргі кезде факторлы жоспар психологияда қолданылады, 2 айнымалық арасындағы қарапайым байланыс онда
мүлдем кездеспейді.
Факторлы жоспардың көптеген нұсқалары бар. Оның жиі қолданылатыны 2 тəуелсіз айнымалық пен 2 дережелі
2х2 типіне арналған факторлы жоспар қолданылады. 2х2 жоспары 2 тəуелсіз айнымалықтың 1 тəуелдіге əсерету
тиімділігін анықтау үшін қолданылады. Экспериментатор айнымалы мен дəреже байланысын монипуляция
жасайды.
1-ші айнымалылық
2-ші айнымалылық
Бар
жоқ
бар
1
2
жоқ
3
4
Сонымен қатар факторлы жоспардың өзге де версиясы сирек қолданылады, соның ішінде 3х2 немесе 3х3. 3х2
жоспары 1 тəуелді айнымалыққа 1 тəуелсіз айнымалықтан байланыс түрін қондыру қажет болғанда, ал 1 тəуелсіз
айнымалықтан дихоталикалық параметр ұсынылған. 1-ші тəуелсіз айнымалық жай жүйеленгенде: бақылаушы
бар, бақылаушы жоқ. 2-ші тəуелсіз айнымалық – тапсырманың қиындық дəрежесі. Бұл жағдайда біз 3х2
жоспарларын аламыз.
1-ші айнымалылық
2-ші айнымалылық
оңай
орташа
қиын
Бақылаушы бар
1
2
3
Бақылаушы жоқ
4
5
6
3х3 жоспары егер 2 тəуелсіз айнымалы тəуелсізде қолданылатын жағдайда. Бұл жоспар тапсырманың əртүрлі
қиындықта сəтті орындалғанын анықтайды.
Тақырыптың
қиындық
дəрежесі
Стимуляция интенсивтілігі
Достарыңызбен бөлісу: |
