1.
Жанама айнымалылар сенімсіз ақпараттын пайда болуына əкеледі (уақыт факторлары, тапсырмалар
факторлары, зерттелушінің жеке тұлғасы).
2.
Зерттеу мен себеп арасындағы болып табылады зерттейтін қосымша айнымалы . Жеке гипотезаны
тексеруде қосымша айнымалының деңгейі шынайы зерттеу деңгейіне сəйкес келуі керек.
Эксперименттің мəні экспериментатор тəуелсіз айнымалыны жүйеленгенде тəуелсіз айнымалының өзгесін
немесе ішкі айнымалыны бақылап отырады.
Зерттеушілер тəуелсіз айнымалының бірнеше түрлерін айырады: сапалы жəне сандық. Тəуелді айнымалылар
арасында базистер сақталады. Тəуелсіз айнымалыға əсер ететін жалғыз тəуелді айнымалы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Экспериментальды зерттеуді ұйымдастыру жəне жүргізу қалай жүзеге асады?
2. экспериментальды таңдау дегеніміз не?
3. Экспериментальды айнымалылық жəне оны бақылау тəсілі дегеніміз не?
№12 Дəріс.
Тақырып:Корреляциялық зерттеулер.
Дəрістің мазмұны;
1.Кореляциялық зерттеулер.
2.Кросс мəдени зерттеу.
3.Психогенетикалық зерттеулер.
Мақсаты: Корреляциялық зерттеулер, кросс мəдени зерттеу, психогенетикалық зерттеулер жөнінде
түсініктерді қалыптастыру.
1.Корреляция теориясы К.Пирсонның коррекциялық өлшемдерінің негізінде жəне математикалық статистика
мəліметтеріне толық қарастырылған. Коорреляциялық зерттеу жүргізу стратегиясы квазиэкспериментке ұқсайды.
Одан обьектіге арнайы басқарылатын əсердің жоқ болуы тəн. Корреляциялық зерттеу жоспары күрделі емес.
Зерттеу алдында болжам ұсынылады индиидтің бірнеше психикалық жағдайларының ішкі деңгейлері арасында
статистикалық байланыс бар деп есептеледі. Бірақта тəуелділіктің себебі туралы жорамалдар талқыланбайды
бұндай зерттеуді корреляциялық зерттеу деп атайды. Егер зерттеу бірнеше айнымалылықтар арасындағы
статистикалық байланысты көрсететін болжамды құптауға немесе теріске шығаруға бағытталса, бұндай
зерттеуді корреляциялық деп атайды. Егер бір айнымалының өзгерісі екіншісінде өзгеріс тудырса, онда бұл
айнымалыны корреляцияға жатқызуға болады. Екі айнымалы да корреляцияның болмауы екеуінің арасында
себеп-салдарлық байланысы бар немесе жоқ деген сөз емес. Екі шама арасында корреляциялық байланысты
бірнеше интерпретация бар;
1. Тура корреляциялық байланыс-бір айнымалының деңгейін екіншісінің деңгеіне сəйкес келеді. Мысалы Пика
заңы –ақпаратпен жұмыстану жолдары альтернатив санының логаритіміне пропорционал.
2. Үшінші айнымалының қойлуынан жүргізіледі. Транзитивтік ерекшелігіне байланысты . Егер Үлкен Р(а,б) мен
Р(в,с) болса онда Р(а.с) шығарылады.
3. Кездейсоқ корреляция ешқандай айнымалымен белгіленбейді.
4. Корреляциялы таңдаудың біртекті ерекшелігімен корреляциядағы айнымалылықтың байланысы болмаса ол
нолдік корреляцияға тең.
2. Кросс мəдени зерттеуде топты салыстырудың жоспары салыстырылатын топтар саны əртүрлі болуы мүмкін.
Шартты түрде кросс мəдени зерттеу негізгі екі жоспарды қарастырады.
1. Екі популяциядан екі немесе оданда көп табиғи рандомизация əдісінен таңдалған топтарды салыстырады.
2. Екі оданда көп топтарды лангитюдті əдісімен салыстыру. Бұл кезде топтардың мінез-құлық ерекшелігі
салыстырылмайды, сонымен қатар уақыттың əсерінен өзгеріс процесі қосымша ішкі факторлар əсері де
есептеледі. Кросс мəдени психология өзінің бастауын В.Вундт ХХ ғ. Басындағы француз сойиологтары Г.Лебон,
А. Фулье, Г.тард еңбектерінен алды. Бұл ғалымдар Эмперикалыққ зерттеу жүргізген жоқ. Кросс мəдени
психологиясының
əдістерін
В.Вундт
1920
жылы
он
томдық
халықтар
психологиясы
еңбегінде
қарастырды.халықтар психологиясының мəселелері еңбегін мақалалар жинағы ретінде басып шығарды. Онда
зерттеу бағдарламаларының қысқаша жазбасы берілген.
3. қазіргі таңда генетикалық əдістер технололгиясы кеңінен дамуда. Зерттеу бағытында адамның ішкі гендік
мəселелері жайлы түрлі зерттеулер жүргізілуде.
Бұл зерттеулер бірнеше ғылымның байланысы арқылы жүзеге асады. Мысалы биология мен Компюьтер
ғылымының бірігуінен ДНК рекомбинация технологиясы пайда болады. ДНК ХХ ғ. 80жылдары анықталған
болатын. Бұл молекулярлы генетика негізінде пайда болған болатын. Осы терминнің негізінде жоғары
технологиялық процедуралар, ДНК-ң ядролық бөліктерін жəне сонымен қтар қосылу жəне бөліну себептерін
қарастырады , яғни тұқымқуалаушылық тудыратын бактериялардың алдын-алу себептерін анықтап, емдеу
жолдарын іздестіреді.
Психогенетика ғылымында көп тараған əдістердің бірі- егіздер əдісі.
Егіздер əдісі арқылы қылмыстық əрекетке бару монозиготалы егіздерде жоғары болатындығы анықталды.
Мысалы, бір зерттеуде қылмыстық əрекет монозиготалы егіздерде 71% болса, дизиготалы егіздерде 34% .
Əлеуметке қарсы мінез-құлық жағдайында «генотип-орта» деген реактивті корреляция жақсы мысал бола
алады.(4)
Көп уақыт бойы жасөспірімдер арасындағы мінез-құлықтың бұзылуы ата-ана тəрбиесінің дұрыс жолға
қойылмауы мен қатал қарым-қатынасқа байланысты деп келді. Сонымен бірге қоршаған ортаның əсерінің
нəтижесі деп анықталды. Психогенетикалық талдау бұл жерде қоршаған ортаның ықпалы минимальды болып
əлеуметке қарсы мінез-құлық негізінде генетикалық себептердің болатынын айқындады. Ал ата-ананың
жағымсыз қатынасы мен тəрбиенің қатал əдістері жастардың тұқымқуалау себебінен болған əрекетке қарсы
реакция екені дəлелденді.
Осы жағдайға сəйкес асырап алушы ата-ана балаларының əлеуметке қарсы мінез-құлқын зерттеген кезде,
олардың биологиялық ата-аналарының психологиялық статусымен асырап алушылардың тəрбиелеу əдістеріне
көңіл аударылған. Мұнда балалар өздерінің биологиялық ата-аналарынан генотипті алған. Осыдан биологиялық
жəне асыранды ата-аналар мінез-құлқының арасында корреляция пайда болады. Асыранды ата-аналарға
қарағанда биологиялық ата-аналар қылмыскер болса олардың балаларының да қылмыскер болатынына үлкен
ықтималдылық бар жəне олар əртүрлі психотикалық ауруларға ұшырауы мүмкін.( 1) Ал асыранды балалар
өздерінің мінезінің қыйындығымен тəрбиеленушілердің қатал реакциясын туғызып, мінез-құлықтарын одан
сайын қыйындата түскен.
Қылмыстық əрекеттің себебі тұлғаның аномальды дамуы мен тұқымқуалау белгілеріне жəне қоршаған ортаның
əсерінің нəтижесінен болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Кореляциялық зерттеулер дегеніміз не?
2.Кросс мəдени зерттеу дегеніміз не?
3.Психогенетикалық зерттеулер дегеніміз не?
№13 Дəріс.
Тақырып: психологиялық эксперимент.
Дəрістің мазмұны:
1.
Психологиялық эксперимент.
2.
Анықтау.
3.
Пилотажды, диогностикалық, қалыптастырушы эксперимент.
Мақсаты: Психологиялық эксперимент, оны анықтау, пилотажды, диагностикалық, қалыптастырушы
эксперимент жөнінде түсіндіру.
1.Эксперимент – себеп – салдар байланыстарын қарастыру мақсатындағы зерттеу əрекеті. Оның мəні мынада:
1.Зерттеуші зерттелетін құбылысты өзі тудырады жəне оған белсенді ықпал етеді.
2.Эксперимент зерттелетін құбылыс жағдайларын өзгерте алады.
3.Эксперимент нəтижелерді бірнеше рет шығара алады.
4.Эксперимент математикалық формулалар арқылы белгіленетін санды заңдылықтарды орнатады.
Экспериментті ғылыми əрекет ретінде қарастырғанда қажетті зерттеу кезеңдері мен міндеттерінің жүйесін
белгілеуге болады:
І – зерттеудің теориялық кезеңі. Бұл кезеңде төмендегідей мəселелер шешіледі:
а) зерттеудің тақырыбы мен мəселесін айқындау,
ə) зерттеудің пəні мен объектісін анықтау.
б) зерттеудің міндеттері мен жорамалдарын анықтау.
Пəн зерттеулерінің шегін анықтау кезінде төмендегілерді ескеру керек: 1) зерттеудің мақсаты мен міндеттерін;
2) зерттеу объектісін; 3) эксперименттің материалдық жəне уақыт мүмкіншіліктерін; 4) жеке түсініктемелік
теорияда көрсетілген мəселені ғылыми өңдеудің нəтижелерін.
ІІ – зерттеудің əдістемелік кезеңі. Бұл кезеңде эксперименттің əдістемесі мен эксрперименттік жоба жасалады.
Эксперимент əдістемесі зерттеу тақырыбын эксперименттік жағдайдың айналымалысы ретінде көрсетуі керек.
Экспериментте екі айнымалы болады: тəуелді жəне тəуелсіз.
2. Эксперимент жасаушы өзгертетін фактор тəуелсіз; өзгерісін тəуелсіз айнымалы тудыратын фактор тəуелді
айнымалы деп аталады.
Эксперимент жобасы мыналарды сипаттайды: 1) эксперимент бағдарламасын құруы; 2) эксперименттік
мəліметтерді өңдеудің математикалық жобасы.
ІІІ – эксперименттік кезең. Бұл кезеңде эксперименттік жағдайға, бақылауға, эксперимент жүрісін басқаруға,
сыналушының реакциясын өзгертуге байланысты тəжірибелер тікелей жасалады.
ІV – аналитикалық кезең. Бұл кезеңде нəтижелерді сандық талдау, алынған айғақтарды ғылыми жинақтау,
жаңа ғылыми жорамалдарды жəне тəжірибелік нұсқауларды қалыптастыру жүзеге асырылады.
Эксперимент психология əдісі ретінде психофихика мен психофизиология саласында пайда болып,
психологияда кең таралды. Эксперименттің қолданылуы қарапайым түйсік үрдістерінен бастап жоғары
психикалық үрдістерге дейін таралды. Эксперимент сипаты да өзгерді: жеке физикалық тітіркендіргіш пен оған
сəйкес психикалық үрдістің қатынасын зерттеуден нақты объективтік жағдайлардағы психикалық үрдістердің
өздерінің жүру заңдылықтарын зерттеуге ауысты.
Эксперимент пен бақылау арасындағы аралықты білдіретін эксперименттің өзіндік бір нұсқасы болып, орыс
ғалымы А.ф. Лазурский ұсынған, табиғи эксперимент саналады. Оның негізгі тенденциясы –зерттеулердің
эксперименттігін жағдайдық ақиқатпен қйылыстыру. Бұл əдістің мəні ынада. Зерттелетін əрекет жағдайларында
Достарыңызбен бөлісу: |
