357
ту – аса маңызды әлемдік міндет». Әлбетте, бұл – адамнан арнайы
дайындықты және ерекше дарынды талап ететін үлкен іс. Қарапайым
адамдар ғалымдардан өзгеше бір ғажап жаңалықты күтеді. Егер
ғылыми мағлұмат жай адамдардың түсініп қабылдауына қиын болса,
олар оған қызығушылығын жоғалтады, дәл солай, егер мәселені тым
қарабайырландырып жіберсек, сондай нәтиже аламыз. Сондықтан
бұндай жағдайда «біреуден ілгері, біреуден кейін» болу маңыздырақ.
Мәселенің тағы бұқаралық ақпарат құралына байланысты екінші
жағы бар. Мәселе мынада: журналистер ғалымдардан құлақ түргізіп,
елең еткізетін жаңалық күтеді, егер ғалымдар арасында дау-дамай
туса немесе ұрыс-керіс шықса, тіпті жақсы. Көпшілік жағдайларда
олар күтпеген жаңалық әсерін алу үшін, ғалымдардан бір немесе басқа
ғылыми ақпаратты қарапайым тілмен түсіндіріп беруді талап етеді.
Дәл осы жерде әртүрлі моральдық-этикалық қарама-қайшылықтар ту-
ады. Мысалы, бір немесе басқа ғалым қол жеткізген ғылыми нәтиже
сараптамадан өтуге тиіс, содан кейін ғана жариялауға жатады. Бірақ
кейбір журналистер күтпеген жаңалықты іздеп, әлі сараптамадан не-
месе алынған нәтижелердің сынағынан өтпеген материалдарды жария-
лап жібереді.
Нәтижесінде, газеттер мен журналдардың беттерінен, радио мен те-
левидение бойынша қатерлі ісіктерді емдеп жазатын «ғажап дәрілер»,
жұздыздар жүйесінің басқа бөліктерінен ұшып келген «тәрелкелер»,
«жаңаландырылған» азық-түліктер туралы және көптеген басқа
жаңалықтарды оқимыз және естиміз. Журналистердің бұндай
әрекеттері адамдарды ағартудың орнына, негізсіз үміттенуге немесе
үрейленуге әкеліп соқтырады.
Алдында айтып өткеніміздей, бүгінгі күні қоғамдық санада
ғалымдардың беделі аса жоғары емес. Олай болса, ғалымдар ғылым
жетістіктерін жұртшылық арасында кең насихаттауға және сол арқылы
қоғамдағы өзінің мәртебесінің өзгеруіне және көтерілуіне жетуге
тырысуға тиіс. Алайда бұл іс әртүрлі тосын жаңалықтарды жария-
лауды емес, тер төге еңбектенуді қажет етеді.
358
4-тарау. әлемнің ғылыми беЙнесі ФилОсОФиЯсы
4.1. әлемнің табиғи бейнесі:
оның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
Енді әлемнің ғылыми бейнесінің қалыптасуын оның ары қарай да-
муы бойынша қарастырамыз, ал ол үшін алдында айтқандарымызға
тағы бір рет қайта ораламыз. Бірақ алдымен жалпы көзқарастарды
қарап алайық. Біз әлемде санына есеп жетпейтін заттар бар екенін
жақсы білеміз. Олар өз-өздерімен, біздің оларды түйсінетін-
түйсінбейтінімізге байланыссыз өмір сүре береді. Екінші жағынан,
біз әлемде: адам рухының, санасының, жарық және бұлыңғыр
сезімдерінің, оның Ғалам және өзі және тағы басқалар туралы ой-
толғаныстары, яғни біз адамның ішкі әлемі, жан дүниесі дейтіннің
болатынын көрсетеміз. Өзінің санасының көмегімен адам Табиғаттың
құпияларын танып білуге, заттардың мәніне енуге қабілетті.
Философия мен ғылым тарихында осының барлығы дуализмнің,
екі шындық туралы ілімнің пайда болуына келтірді. Қазіргі заманғы
ғылым әлемнің осы екі шындығын біріктіретін бастапқы құрылымын
іздеуге жеткізе отырып, материя мен рухты бір-біріне қарсы қоюдан
бас тартты.
Бүгінгі күні біз нақты өмірде үш: жұлдыздар мен галактика
әлемінің (мегаәлем), ортасында біз өмір сүріп жатқан заттар әлемінің
(макроәлем) және адам көзіне көрінбейтін қарапайым бөлшектердің,
біз микроәлем деп атайтын әлемдер қабаттарының бар екенін жақсы
білеміз. Нақтылықтың осы қабаттарын және олардың өзара байланыс-
тарын зерттей отырып, ғылым әлемнің ғылыми бейнесін жасайды.
Қарапайым адамдардың әлемді түсінуі алуан түрлі мифтік-діни,
философиялық көзқарастардан өрілген, онда күнделікті үйреншікті
сана үлкен рөл атқарады. Әлемнің ғылыми бейнесіне келсек, ол ғылыми
әдістемеге негізделген және әлемнің жалпыға бірдей байланыстары
мен қатынастарын айқындау арқылы қалыптасады. Соның көмегімен
адам әлемді тануда өзінің қажеттіліктерін қанағаттандырады, сонымен
қатар өзін қоршаған дүниені өзгертіп, түрлендіретін әртүрлі техноло-
гияларды жасайды.
Қазіргі заман ғылымы қанша дамыған болса да, бүгінгі таңда
адамдардың талап-тілектерін толық қанағаттандыра алатын әлемнің
тұтас жүйелі, жан-жақты үлгісі жоқ. Ғылымның әрбір саласы
әлемді өзінің қалай түсінетініне қарай өз қорытындыларын жасауға, сол
359
түсінігін негіздеуге тырысады. Бірақ егер ғылымның әр саласының
әлемнің бір бөлшегін ғана зерттейтінін еске түсірсек, онда барлық
ғылымдар жетістіктерінің нәтижелерін біріктіріп және қорытып қана
әлемнің бізді қанағаттандыратын ғылыми бейнесін құра аламыз.
Әрине, философияда болмыстың жалпы іргелі құрылымдарын
зерттейтін онтология бөлімі бар. Философия тарихында ойшылдар он-
тологияны қарай отырып, сан рет схоластикалық, өнімсіз теориялауға
тап болды. Сондықтан бізге әлемнің қанағаттанарлықтай бейнесін
беру үшін, онтологияның жеке ғылымдардың жаңа жетістіктерімен
«ұрықтануға» тиіс екені түсінікті.
Ғылым алдына кезінде Аристотель, Әл-Кинди және басқа ойшыл-
дар бас қатырған: «бұл не?», «Қалай?», «неге?», «не үшін?» деген
бірнеше маңызды сұрақ қояды. Ғасырлар мен мыңжылдықтар бойы
ғылым үшін көп жағдайларда дін қамтыған соңғы сұрақ тым ауыр
болды. Бүгінгі таңдағы ғылым өз-өзін ұйымдастыратын жүйелер
(синергетика) теориясын құра отырып, осы қасиетті сұраққа да жауап
беруге тырысады.
Егер әлемнің ғылыми бейнесін тудыруға көмектесетін ғылыми
әдістемені анықтасақ, онда олар бірнешеу: біріншіден, ол – әлемнің
барлық құбылыстарын табиғи үдерістер деп қарастыратын, негізі
бойынша әлдебір рухани шығармашылықтың болатынын мойын-
дамайтын натурализм. Екіншіден, әлемнің ғылыми бейнесі жара-
тылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйенеді. Үшіншіден,
фаллибилизм (анықтамасы кітаптың соңындағы түсіндірмелерде
берілген. – Аудармашы) ұстанымына сүйенеді, өйткені соңғы саты-
да ешкімде де шындық жоқ, сол себепті қашанда жалған қорытынды
жасау мүмкіндігі сақталады, ал егер солай болса, онда ұсынылған
тұжырымдамаларды, теорияларды және басқаларын жалғандыққа
тексеру керек. Төртіншіден, бұрмалау ұстанымына сүйену, яғни
тәжірибелік-сараптамалық жолмен бір немесе басқа теорияны
шындыққа тексеру. Бесіншіден, ол – ғылымда құрылған теорияларға
талдау жасаудың тарихи тәсілі, өйткені әр дәуір бір немесе басқа діни,
философиялық, танымдық ұстанымдардың әсерін сезіне келе, әлемнің
ғылыми бейнесін өзінше жасайды. Мысалы, И.Ньютон жасаған әлемнің
механистік бейнесі ерте замандарда немесе Орта ғасырларда пайда
бола алмас еді. Әр дәуір ғылымның алдына өз міндеттерін, ғылым
жауаптарын ұсынатын өз талаптарын қояды. Олай болса, әлемнің
ғылыми бейнесі тұралап қалған, бір рет және мәңгілік берілген болып
табылмайды, ол әрдайым өзгерісте, қозғалыста болады, яғни дамиды.
Достарыңызбен бөлісу: | 
