ұқсас құжаттарды салыстыра талдау; құжатқа сыни баға беру. Осы
дағдылардың барысында оқушыларға құжаттағы қисындық түйінді, негізгі
идеяны анықтап, белгілі бір ережелерге дәлел тауып үйренеді. Мұғалім
оқушыларға "бұл туралы құжатта не жазылғанын оқындар", "құжат мәтіні
негізінде... дәлелде", "өз пікіріңді құжат негізінде тиянақта" деген мазмұнда
тапсырма береді.
Жоғары сынып оқушыларының құжаттармен жүргізетін жұмысы
күрделене түседі. Оларға ендігі кезекте күрделі тапсырмаларды орындауға
тура келеді. Ол тапсырмалар мына мазмұнда болуы мүмкін:
құжат мазмұнының бастысын, екінші кезектісін танда; өз таңдауыңды
негізде;
оқып үйренетін оқиғаның себебін, қай кезеңге тән екендігін анықта;
оқиғаның іске асуына қандай тарихи алғышарт немесе идея, бастама
негіз болды;
жағдайларды салыстыр; қажетті дереккөзінен мәліметтерді таңдап ал;
саяси және мемлекеттік қайраткерлерге мінездеме бер; түпдерек
бойынша хабарлама дайында;
оқып үйренген құжаттар қазіргі қоғамдық құбылысты тани білуге
қалай көмектескенін ойлап көр.
Мұғалімнің түпдеректі сабаққа пайдаланар алдында оны алдын ала
електен өткізіп, педагогикалық екшеу жасайды. Ол меғұрлым екшелген
сайын оны оқушылардың дербес игеруі, қабылдауы оңайлай түседі.
Педагогикалық екшеу дегеніміз — сабаққа пайдаланатын құжаттың
мазмұнын таңдау дегенді білдіреді. Қажет болған жағдайда мұғалім құжат
авторының стилін өзгертпей-ақ құжатты еркін пайдалануы мүмкін. Одан әрі
мұғалім оқушылар үшін жаңа терминдер мен ұғымдарды түсіндіріп,
құжатпен жұмыс істеудің тапсырмаларын анықтайды.
Жинақталған өлкетану материалдарын жүйелі түрде қолдану мақсатын
іске асыру үшін мұғалім мынадай жүйеленген таблицаны қолдануына
болады.
Сабақтың
Жергілікті
Жергілікті
Жергілікті
Оқушыларға
тақырыбы,
материалды материалдың
материалды арналған
рет саны
қолдану
қысқаша
пайдалану
әдебиеттер
мақсаты
мазмұны
тәсілі
Түркістан-
Қалалардың Түркістан
Оқушының "Түркістан
Қазақ хан-
ролінің
қаласының
қала туралы тарихы мен
дығының
артуын
сауда, қоленер
буклет,
мәдениеті".
астанасы
нақтылау,
діни орталық-
хабарлама,
Түркістан,
өлкетану
тан саяси
баяндама
2000 ж.
дерепмен
бекіту
орталыққа
айналуы
дайыңдауы. "Мұра"
Мұғалім сабақ барысында құжатты қолданар алдында оған қысқаша
сипаттама береді; құжат қайда, қашан, қандай мақсатта, кім жазды; бұл
құжаттан оқушылар не біледі?
Мұғалім "Жеті Жарғы" туралы әңгімелеп отырып, оның алдында
"Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" деп аталатын зандар
жинағы болғандығын хабарлап, ол зандарда меншік түрлері, қылмыс
деңгейлері, оларға салынатын қүн өлшемдері жазылғандығын баяндайды.
Оқушылар одан әрі "Жеті Жарғының" мәтінін талдауға кіріседі. 1) Мәтін
бойынша ауызша дәлелдеу. 2) Құн өлшемдерін анықтау. 3) Құжаттың
жекелеген тармақтарын бөліп алу. 4) Құжаттың мазмұнын анықтауға
көмектесетін сұрақтар түзу.
Оқушылар құжатты жеке бөліктер бойынша оқиды, ал мұғалім
жекелеген
сөйлемдерді
түсіндіріп,
құжат
мазмұнын
қаншалықты
меңгергендігін анықтау үшін "Үзіндіде не туралы айтылған?" "Мына
сөйлемнің мазмұнын қалай түсінесің?" Содан соң барып құжатты қайталап
оқып, жекелеген бөліктер бойынша талдауға кіріседі. Оқушылардың жауабы
толық және дәл болып, тұжырымдар құжатқа сілтеме жасау арқылы
негізделуі тиіс.
Орта буын оқушыларымен өткізілген сабақтарда құжатты тарихи дерек
пен әдеби шығарманың арасыңдағы айырмашылық туралы ұғымдар
қамтылуы тиіс. Мысалы, түркі халықтарының мифтері туралы әңгімелегенде
олардың қайсысы рас, қайсысы ойдан шығарылғандығын түсіндіреді.
Сабақ барысында тарих курсымен хронологиялық байланысты,
тақырыпқа қатысты оқушылардың отбасы тарихының құжаттары ретіңде
отбасы мүшелерінің жазбаларын, фото суреттерін де қолдану тиімді. Бұған
қатысты мынадай тақырыптарды атауға болады: "Менің отбасым XX
ғасырдың 30-жылдарында", "Ұлы Отан соғысы біздің отбасы өмірінде",
"Біздің отбасының еңбектегі және соғыстағы наградалары".
Құжаттың көрнекілігі оның мазмұнын көрнекілік қағидасымен
ұштастырғанда тиімді бола түседі.
Құжатты талдау нәтижесінде оқушылардың санасында тарихи ұғымдар
қалыптаса бастайды. Ол ұғымдар дайын білім түрінде емес, оқушылардың
логикалық ойлау қызметінің барысында қамтылуы тиіс. Белгілі бір мәселені
кұжаттар арқылы нақты адамдардың көзқарастарындағы қайшылық
айқындалады, ол жағдай, процестер мен құбылыстардың мәнін ашуға
көмектеседі. Бір мәселені әр түрлі ұстанымдарда қамтылған құжаттарды
салыстыру барысында оқушылар бір мәселе туралы бірнеше көзқараспен
таныса алады.
Құжаттарды оқу материалында орын алған қайшылықтарды шешуге де
тиімді қолдануға болады. Оған байланысты құжаттармен жұмыс жүргізуге
берілетін тапсырмалар оқушылардың танымдық мүмкіндігін ескеріп беріледі.
Құжаттарды оқып үйренуге байланысты тапсырманың сұлбасы мынадай:
құжатты талдау одан деректерін теріп алу - оларды ауызша әңгіме, рөлдік
ойын, жазбаша шығарма түрінде баяндау. Бұл жерде құжаттарды баяндау
мен карта; заңдық құжат пен күнделік жазбасы; жеке тұлғаның естелігі,
хаттары мен портреті деп жұптаған орынды.
Оқушылар
құжат
бойынша
сұрақтар
дайындап,
сөзжұмбақ
құрастырады, оқиғаны баяндап, мәтіндер дайындайды. Талқылап, талдап,
