120
4. Локальді – қалалар, агломерациялар өндірістік тораптар,
территориялар мен демографиялық шаруашылық қатынаста маңызды.
5. Детальді – жеке объектілердің карталары пландары схемалары.
«Атамұра» және «Кітап» баспаларынан педагогика ғылымының
кандидаты, оқулық авторы Ұ. Есназаровтың 8-9 сыныптарға арналған
Қазақстанның геграфиялық атластары жарық көрді.
Комплекті атлас тар географиялық ортаның барлық ерекшеліктері
туралы толық берілген. Бұндай атластар Жердің тек қана географиялық
білімін ғана емес, белгілі бір мемлекеттердің карта географиялық
өнімдерін ғана білу үшін емес, сонымен қатар осы географиялық атлас
шығарылған ғылыми және мәдени дамудың өлшемі ретінде қызмет
етеді.
Біртұтастық кез-келген атластық ерекше қасиеттері – ол оның
толықтығы мен ішінара тұтастығымен анықталады.
Егер де онда керекті және толық анықтамалар, барлық сұрақтар
мен тақырыптар табылса, онда Атлас толық болып есептеледі: Егер де
мысалыға Әлемнің физика-географиялық атласын алсақ, онда ол осы
орайда біріншіден , ол барлық планеталардың картасын сақтау қажет,
екіншіден, географиялық ортаның негізгі компоненттерін сипаттауы
керек.
Атласты толтыру үшін ғана көптеген карталарды көбейту,
тақырыптарды арттыру географиялық картаның масштабының
азаюына соқтырады. Сонымен бірге жекелеген мемлекеттердің
карталары және кейбір тақырыптар ірі масштабты талап етуі мүмкін.
Осы қарама қайшылықтан шығу қатал түрде оның жеке
тақырыптарды, керегі шамалы тақырыптарды алып тастап, бір картаға
белгілеу керек. Атластың ішкі бірлігі оның өзара толықтыруы, өзара
келісімділігі және салыстырмалық.
– Проекциялық нақты таңдап алынуы, лажы болса көп емес.
– Қолданылған масштабтардың көп емес мөлшері.
– Пайдалы көрсетілімдердің пайда болу түрлері.
– Генерализациялық бірыңғай қағидасымен.
– Белгілі бір датаға атластың мағанасының келу.
Атластағы карталардың тура мақсатта қолданылуы арлық
карталардың, атластардың мазмұнына бірыңғай талап, жекелеген
карталарға деген қызығушылық, онда карталар мен тұрғылықты
жерлердің жағдайы.
Атласты тағайындау оның белгілі бір орнығуына: атластың
берген хабарламаларының мазмұны, карталардың орналасуының
кезегі бөлімдерінің құралуы. Мысалы, 5-6 кластардағы географиялық
атластарда.
121
– Мазмұны осы кластардағы географияның мазмұнына сай,
оқулықпен тығыз байланыста, және де басқа керекті толықтырулар.
– бұл жүйе оқушылардың картаны біле отырып оқуына жайлап
жақындату оқулықтартардағы материалдың мазмұны.
Атластардың көлемі, структурасы, құрылымы, мазмұны әртүрлі,
белгіленуі де әртүрлі. Анықтама атластың бағасы сол атластағы
хабарламалардың сонымен бағаланады.
Бұрын атластар альбом түрінде шығарылса, отызыншы жылдардан
бастап әртүрлі парақта атластар шығарыла бастады. Қазіргі атластар
жайлап шығарыла бастады.
Әр парақта, қүтылларда сақталады бұл атластардың таралуын
және үлкен форматты карталардың қолданылуын жеңілдетеді, бірақ
оқылуы қиындау, әртүрлі даталарға арналған көп зиянын тигізуі
мүмкін. Көптеген атластар түсіндірме мәтіндерімен статистикалық-
анықтамалық жайтымен болады. Керек географиялық мекенді тез табу
үшін географиялық аттар, белгілерімен жүреді. Атлас-математикалық
заңдарға негізделе отырып / масштаб және проекция бойынша /
жасалатын жер шарының, күн жүйіесіндегі басқа ғалымшарлардың
аспан денелерінің және т.б. кішірейтіліп, әрі жинақталып, шартты
белгілерін бейнеленген.
Глобустағы жер бетінің дәл бейнесін атласна көшіру үшін
картографиялық проекциялар қолданылады.
Біртұтастық кез келген атластық ерекше қасиеттері - ол оның
толықтығымен белгілі бір климат, суы, топырағы құбылыстарды
атласта талдау жасау негізіне оқып үйренеміз. Қоршаған ортаның
мындығын анықтауды оның аясы кең, алуан түрлі. мемлекеттің
мәдениетінің дамуы мен картографиясының географиясырың дамуына
едәуір маңызды ықпал берді. Картографиялық сала бойынша АҚШ,
Канада, Ресей, ФРГ, Австралия, Венгрия жақсы дамыған. Онда
штаттар провинциялар республикалар жерлер атластарының
аймақтық комплексті сериялар жасалынады.
Ресей осыф салада үлкен жетістікке жеткен өзінің ұлттық
атласын жасауға 1996 жылы кірісті. Ол көп томдық карталар жинағы
ретінде құрылды.
Картографиядағы карталар сияқты атластарда да кеңістікті қамту
бойынша бөлінеді, (дүние, Венера, Ай) прланеталар, континенттер
мұхиттар ірі географиялық аудандар, мемлекет облыс, қала деп
бөлінеді. Әкімшіліктік, саяси, тарихи табиғи экономикалық белгілері
бойынша нұсқада торталуы мүмкін Жарты шарларды қамтитын
атластар бар. Айдың көрінбейтін және көрінетін бөлігінің атластары,
мемлекеттер топтарының атластары, (Дунай мемлекеттерінің атласы),
122
кішігірім территориялардың атласы (Қырымның оңтүстік жағалауы,
байкал көлінің атласы).
Бақылау сұрақтары:
Атлас дегеніміз не? Оның даму тарихы?
Атластың қандай түрлерін білесіздер?
Оқу үрдісінде қандай атластарды қолдану тиімді?
25. Географиялық карталар мен атластарды талдау және
бағалау
Атластар – жалпы атауы бір, бірақ бірнеше карталарда
құрастырылатын картографиялық шығарма Мифология айтады:
Ливияның королі Атлас алғашқы болып Аспандық глобусты жасапты.
Оның құрметіне арнап аса көрнекті голландық картограф Геррард
Меркатор (1512-1594) Атлас атауын ұсыныпты.атлас карталар тәрізді
жікжіктеледі де, қосымша нышандық белгі - атластағы карталардың
қосынды ауданы бойынша үстелдік (15м
2
), орта (6
14м
2
) және қалта
(
5м
2
) форматты (пішінді) болып бөліктенеді.
Глобустар – көбінесе 1:30000000-1:80000000 масштабта кішірейтілген
Жер шарының көлемдік сүлбісі (моделі). Оның бетіндегі параллельдер
мен меридиандардың қиылысуларынан пайда болатын сфероидалық
трапециялар градустық (географиялық) торлар деп аталады. Алғашқы
глобустар XV-XVI ғғ. Европада жасалып шығарылды.
Блок-диаграммалар – бойлық және ендік профильдері кескіндерімен
қандай болса да беттің қосарланған үш өлшемді жазықтықтағы
картографиялық келбеттері. Олар тақырыбы бойынша былай
жіктеледі:
- геологиялық және геоморфологиялық, жер беті құрылымының
жер қыртысы тіліктерімен қосарлануы;
- топырақтық,
жер
тілімінің
бедері
мен
топырақтық
профильдерінің арақатысымен қосарлануы;
- мұхиттық су массалары, сапылары (фронттары), ағыстары мен
тұздылығының қосарлануы.
Блок-диаграммалардың салынуы аффиндық және перспективтік
салындылармен орындалады.
Анаглификалық карталар - қос бейнелеуден стереоэффект пайда
болатындай қылып, параллактикалық жылжытумен бірін-бірі
толықтырушы екі түспен (мысалы, көгілдір мен қызыл) басылып
шығарылатын карталар. Олармен жұмыс істеуде арнайы светофильтрлі
көзілдірік қажет. Бұл карталар жер бедерін көрнекі сүлбі етіп қарауда
қажетті оқу құралы болып келеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
