Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
117 
– өндірістер; 
– ауыл шаруашылық, ауыл шаруашылық өнімдері; 
– мәдени өсімдіктер. 
Саяси әкімшіліктік бөлініс комплексті әлеуметтік-экономикалық. 
 
3. Физикалық,  экономикалық  жене  саяси  географияның 
элементтерінен тұратын жалпы комплексті атластар. 
Тұтынушылардың талабына қарай: 
– оқулық 
– ғылыми анықтамалық 
– саяхаттық 
– әскери  атластары  белгіленді:  Сондықтан  да  бұл  атластар  бір 
бірінен алшақтап кетеді. 
Жалпы комплексті атластар 
Мазмұны бойынша, аталстарды жіктеу оларды комплексті кешенді 
деп бөліп табиғат, тұрғындар және шаруашылығы жайлы карталарды 
ендіреді.  Салалық  атластарға  сала  ерекшеліктері  бойынша  карталар 
ендіріледі;  мысалы  геоботаникалық  жеке  салалық  атлас  оған  дәрілік 
өсімдіктер ормандар атласы кіреді. 
Практикалық  жағдайынан қолдану мақсаты бойынша атластардың 
топталуы пайдалы, осыған сәйкес ғылыми анықтамалық танымал, оқу, 
туристік, жол ,әскери және тағы басқа болып бөлінеді. 
Анықтамалық атластар 
Бұл  әдісті  жалпы  географиялық  элементтерді  максималды  дәл 
беретін саяси әкімшіліктік жалпы географиялық атластар халық тұратын 
пунктер,  рельеф  және  гидрография,  жол  туралы  шекалалар.  Бұл 
типтегі  атластар  номенклатураға  қатысты  дәл,  жалпы  көрсеткіштермен 
басқа анықтамалық мағлұматтарға толы. Бұл типтегі картографиялық 
шығарманың  көрнекті  үлгісі  болып  дүние  жүзінің  Ресейлік 
анықтамалығы  жатады.  Оның  құрлымына  осы  типтегі  анықтамалық 
атластардың сипаты ендіріледі. Атлас 8 бөліктен тұрады: 
Жүние  жүзілік  картасы,  Ресей, Шетелдік  Еуропа,  Азия,  Африка, 
Америка,  Австралия,  Океания,  Артика,  және  Антрактика,  Атланттық 
Үнді  және  Тынық  мұхиттар.  Онда  дүниежүзінің  ең  ірі  қалалары 
карталары ендірілді. Негізгі карталардың масштабтары 1:1250000 ден 
1:750000  дейін.  Ресей  аймақтарының  карталары  1:2500000  ал 
кейбіреулері  1:1  500000  масштабында  беріледі.  Мәскеумен  Санк-
Петербург  1:250000  масштабында  беріледі.  Атласта  ірі  масштабты 
карталарға  берілген  (1:25000  ден  1:1000000)  онда  халық  тығыз 
орналасқан өндірістік-экономикалық аймақтарға ерекше бөлінеді. Рур 
облысы,  орта  Англия,  орталық  Жапония,  орта  атментикалық  аймақ 

 
118 
және  тағы  басқалары.  Дәл  осындай  ағылшын  тілінде  дүние  жүзі 
атласы шығарылған 
Ғылыми анықтамалық атластар 
Территорияға ғылыми дәл сипаттамамен толық мағлұмат беретін 
күрделі  картографиялық  шығармалар.  Әдетте  ол  көп  томдық  болып 
шығарылды.  Территория  жайлы  жүйелі  мағлұмат  береді.  Әдетте  ол 
ғылымдар  әкісшіліктер  жоспарлау  органдары  үшін  маңызды. 
Мұхиттар  атласы  көп  томды,  алғашқылары  1971  жылы,  1977  жылы 
және  1980  жылы  жарық  көрген.  Дүниежүзінің  физтгеогрфиялық 
атласы  1964  жылы  дүниежүзінің  қар  мұздақ  ресурстар  атласы 
1997 жылы шыққан.  
Ресей  және  дүние  жүзілік  картографияның  көрнекті  шығанмасы 
«табиғат және дүние жүзі ресурстары» деген атласта. Ол 1999 жылы 
Ресейдің  ғылыми  академиясы  мен  құрылды.  Осы  атласты  шығару 
үшін 300-ге тарта мамандар 10 жыл жұмыс істеді. Екі томдық атласта 
қазіргі кезеңдік ғылыми өңделген картографиялық материалдар біздің 
планетамыздың  географиясы  мен  геологиясы  жайлы  толық  мағлұмат 
береді.  Оған  сонымен  қатар,  Минерология,  топырақтану,  метеорология 
және  климотология  экология  биология  медициналық  негография 
ендірілген.  Атластар  космостық  фотосуреттерге  географиялық 
сипаттамаларға  толы.  Танымал  атластар  көпшілік  оқырмандарға 
арналған. Бұл атластарды оқу үшін арнайы білімнің қажеті жоқ. Олар 
оқушыларға 
туристерге 
өлкетанушыларға 
аңшыларға 
балық 
аулаушыларға орналасады. Сондықтан атластарға табиғат, экономика 
карталарының  тек  негізгілері  ғана  ендіріліп  тарихи  ескерткіштер 
туристік  маршруттар  көрнекті  жерлер  жайлы  мағлұмат  ендірілді. 
Мұндай тортарға мектеп-өлкетану атластары жатады. Ол туған өлкесін 
зерттеген  оқушыларға  өлкетанушымен  чаяхатшыларға  арналады.  Оқу 
атластарының  тобы  ерекше  бөлінеді:  Бастаушы,  орта  жоғарғы 
мектептерде  оқуға  арналады  мұндағы  карталар  мектептердегі  оқу 
бағдармаларына байланысты құрылды. Соңғы жылдары туристік және 
жол  атластарды  сұранысқа  иеленеді.  Ол  автокөлік  жүргізушілеріне 
спортсмендерге  саяхатшыларына  қажет.  Онда  туристік  обьектілер, 
автомобиль  және  темір  жол  кемпинг  және  мотелдер,  жаяу  жүру,  су 
және  тағы  басқа  маршруттар  көрсетіледі.  Ерекше  топқа  әскери  және 
әскери  тарихи  атластар  ендірілді.  Олар  әскер  мен  флоттың  жоғарғы 
командованиесіне арналады. Олар жұмыс істеуге ыңғайлы көркемдеу 
бойынша қатаң әскери географиясымен тарих бойынша анықтамалық 
материалдарға  толы  дүниежүзі  экономикасы  және  табиғаты  жайлы 
ақпараттарға  толы  жалпы  топография  мен  астрономия  жайлы  ірі 
қалалар  мағлұматтарды  ендірген.  Атластарды  басқа белгілері  бойынша 

 
119 
жүктеуге  болады.  Стол  форматындағы  атлас  тор  үлкен  форматтар, 
оларды  тек  стол  үстінде  ғана  ұстап  көруге  болады.  Көптеген 
атластарды кітап форматында ыңғайлы етіп жасайды. Сонымен қатар 
кіші  қалта  және  атластар  шығарылып  соңғысы  полиграфиялық 
көркемдігі  үшін  жоғары  бағаланады.Әдетте  атластарды  брошдра 
төрінде  түптейді.  Атлас  карталарының  өзара  салыстырылып  бір-
бірімен тірлестіріп көруге ыңғайлы етіп жасалды. Мұндай атластарға 
қосымша карталарды шығару керек. 
Ұлттық атластар 
Ұлттық  атлас  бұл  табиғат  және  оның  ресурстарына  халқына 
тарихына  мәдениетіне  жан-жақты  сипаттама  беретін  бір  мемлекеттің 
атласы.  Ұлттық  атлас  мемлекеттік  картографиялық  мекемелермен 
жасалатын  ресми  және  нормативтік  сипатқа  иеленеді.  Атлас 
мемлекеттің экономикалық даму деңгейінің ғылыми таным дәрежесін 
көрсетеді.  Бұл  мемлекеттің  негізгі  бейнесі  іспеттес  атластар 
мәтіндерімен  анықтамалық  мағлұматтарға  көрсеткіштерге  толы. 
Олардың көркемденелуі жоғарғы деңгейде орындалады. Олар бірнеше 
томда үлкен форматта жасалады. 
Алғашқы  ұлттық  атлас  1899  жылы  Финляндияда  Финдік 
географиялық қоғаммен шығарылды. Содан соң Египет, Чехословакия 
және  басқа  да  елдерде  шығарылады.  Бірақ  ІІ  дүниежүзілік  соғысы 
кезінде  ғана  ұлттық  атластың  өркендеуі  орын  алды.  1956  жылы 
Халықаралық  географикалық  одақпен  бекітілген  ұлттық  атластар 
комиссиясының  қызметі  осы  салада  едәуір  еңбек  сіңірді.  Бұл 
комиссияны көрнекті кеңес картографы  
К.А. Салисшев.  басқарды.  Онда  Ұлттық  атластарды  жасау 
бойынша  бағдарламалар  мен  ұсыныстар  берілген.  Атластардың 
мазмұнын  әмбебаптау  мен  қатар  ұлттық  ерекшеліктері  ұмытпау 
ұсынылады.  Ұлттық  атласты  жасау  мемлекеттің  мәдениетінің  дамуы 
мен  картографиясының  географиясырың  дамуына  едәуір  маңызды 
ықпал  берді.  Картографиялық  сала  бойынша  АҚШ,  Канада,  Ресей, 
ФРГ, Австралия, Венгрия жақсы дамыған. Онда штаттар провинциялар 
республикалар  жерлер  атластарының  аймақтық  комплексті  сериялар 
жасалынады. 
Ресей  осыф  салада  үлкен  жетістікке  жеткен  өзінің  ұлттық 
атласын жасауға 1996 жылы кірісті. Ол көп томдық карталар жинағы 
ретінде құрылды. 
Ұлттық атластар карталары 5 денгейді қамтыды: 
1. Глобальді – жасанды мәселелер фонындағы дүниедегі Ресей: 
2. Жалпы Ресейлік мемлекетті картографиялаудың негізгі денгейі. 
3. Аймақтық Ресеймен Федерация субъектілерінің жеке аймақтары.