Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
67 
әдіс,  әдетте,  онша  ойлы-қырлы  емес  жазық  аудандарды  түсіру  үшін 
қолданылады.  Стереотопографиялық  әдіс  әр  түрлі  нүктелерден 
суретке  түсіруден  алынған  жергілікті  жердің  екі  суретінің 
стереоскопиялық  қасиетін  пайдалануға  негізделген.  Стереожұптар 
бойынша  камералық  жағдайда  жергілікті  жердің  контурлары  мен 
бедері алынады. 
Аэрофотосуреттерді  өндеу  кезіндегі  колданылатын  аспаптарға 
байланысты стереотопографиялық әдіс екі тәсілге:  

 
әмбебап  

 
дифференцияланған 
Әмбебап  тәсілде  аэрофотосуреттерді  пландарға  түрлендірудің 
барлық процестері, соның  ішінде  контурларды  және  бедерді түсіруді 
бір аспаппен орындауға мүмкіндік беретін аспап типтері пайдаланылады. 
Осындай аспаптар әмбебап деп аталады. Дифференцияланған тәсілде 
бірнеше  аспап  пайдаланылады,  олардың  әрқайсысы  қандай  болса  да 
бір  процесті  ғана  орындауға  арналған:  мысалы,  тірек  нүктелері 
торабын жиілендіру үшін – стереокомпаратор, жер бедерін сызу үшін 
стереометр,  планшетке  контурларды  және  жер  бедерін  көшіру  үшін 
проектор немесе трансформатор қолданылады. Стереотопографиялық 
әдіс қазіргі уақытта топографиялық карталарды жасаудың негізгі әдісі 
болып саналады.  
Стереотопографиялық өдісті жергілікті жердің барлық элементтері 
камералы  фотограмметриялық  аспаптарда  құрылады.  Аралас  әдісте 
картаның  контурлы  бөлімі  аэрофототүсіру  арқылы,  ал  жер  бедері 
мензулалы түсіру төсіддері арқылы құрылады. Аэрофототопографиялық 
түсіру  1:10  000  -  1:  100  000  масштабтағы  топографиялық  карталар 
жасау кезінде қолданылады. 
Қазіргі  таңда  картографияда  аэрокосмостық  суретке  түсіру  кең 
қолданысқа  ие  болды.  Космостық  түсірулердің  жаңа  әдістері  жер 
бедерінің жай-күйін, табиғи процестер мен құбылыстардың динамикасын, 
табиғи  ресурстардың  орналасуы  жайлы  жан-жақты  мәліметтерді 
береді. Алынған мәліметтердің нақтылығы жоғары. Аэрофотосуреттер 
сияқты  космостық  түсірулер  жергілікті  жердегі  нысандар  жайлы 
жалпы және жеке мәліметтер береді.  
Бақылау сұрақтары: 
Топографияда фототопографияның тиімділігі қандай? 
Фототопографиялық түсірістің қандай түрлерін білесіз? 
Аэрофотосуреттер қайда кеңінен қолданылады? 

 
68 
15. Глобус 
Глобус(лат.  globus–шар)  –  Жердің,  Айдың,  планеталардың  және 
аспан  сферасының  контуры  мен  геометриялық  пішіндік  ұқсастығы 
сақталып,  картографиялық  әдіспен  бейнеленген  көлемдік  модель. 
Мазмұны  жағынан  жалпы  геогр.,  саяси,  тектоник.,  климаттық,  т.б. 
болып бөлінеді 
Глобус  –  картографиялық  бейнелер  түсірілген,  кескіндердің 
геометриялық ұксастығы мен аудандардың арақатынастары сақталған 
Жердің,  Айдың,  планеталардың  және  аспан  сферасының  шар  тәрізді 
үлгісі.  Жер  Глобусы  тақырыбы  (жалпы  географиялық,  саяси, 
тектоникалык, климаттық, тағы да басқалары), масштабы және арналу 
мақсаты  бойынша  бөлінеді.  Ең  көп  қолданылатын  Жер  глобусы  1:30 
млн – 1:80 млн масштабта болады. Көбінесе көрнекті құралдар ретінде 
қолданылады. Ең бірінші Глобусты неміс географы және саяхатшысы 
М. Бехайм жасаған (1492) деп саналады.  
Глобус  –  Жер  шарының  бірнеше  кішірейтіліп  берілетін  нақты 
бейнесі 
Глобустар  –  көбінесе  1:30000000  -  1:80000000  масштабта 
кішірейтілген  Жер  шарының  көлемдік  сүлбісі  (моделі).  Оның 
бетіндегі  меридиандар  мен  параллельдердің  қиылысуларынан  пайда 
болатын  сферовдалық  трапециялар  градустық  (географиялық)  тор 
деп  аталады.  Картографиялық  салындыда  болатын  бұрмаланулар 
мұнда  атымен  жоқ,  яғни  масштабтың  тұрақтылығы,  тұлғалар  мен 
бағыттардың ұқсастығы сақгалып қалады. Олар объект бойынша Жер 
элемдік, 
планеталық 
жэне 
аспандық, 
тақырыбы 
бойынша 
жалпыгеографиялық, геологиялық, саясаттық т.б., атқаратын міндетті 
бойынша оқулық, навигациялық т.б., өлшемдері бойынша кабинеттік, 
үстелдік,  кіші  жэне  кішкентай  болып  бөлінеді.  Алғашқы  глобустар 
ХV-ХVІ ғғ. Европада жасалып шыға бастады. 
 
15.1 Глобустың құрылымы және оның ерекшелігі 
1. Географиялық  карталар  Жердің  пішінінің  ерекшеліктерін 
көрсетеді.  Ол  геоид  тәрізді,  яғни  дұрыс  емес  пішінді,  белгілі 
алгоритмдермен  суреттеле  алмайды.  Глобусты  жасаған  кезде  Жерді 
шар  тәріздес  етіп  алынуына  не  себеп  болды?  Себебі,  Жер 
эллипсоидінің  оқсінің  арасындағы  қашықтығы  өте  аз  –  43  км  ғана. 
Ұсақ масштабты модельдерінде бұл айырмашылықты елемесе де болады. 
2. Глобустың  беті  тегіс  болып  келеді.  Бедерлі  глобустар  сирек 
жасалады, кейде жер бетінің белгілі бір аумақтарының ірі масштабтағы 
үлгісі жасалады. Мысалы, 1:30 000 000 масштабта дүние жүзіндегі ең 
үлкен тау жүйесі Джомолунгманың (8848 м) биіктігі глобуста 0,34 мм 

 
69 
болады.  Бұл  биіктіктегі  айырмашылықты  кішкентай  шардың  бетіне 
бейнелеу  мүмкін  болмағандықтан,  глобус  бетінің  тегіс  болуы 
айқындалған. 
3. Егер бглобусты шар деп алсақ, оның осьтары барлық бағытта 
бірдей болады, ал меридиандар мен параллельдер  – шеңбер бойымен 
сәйкес болады. Мұны оңай түсіндіруге болады: шар бетінің кез келген 
бағыттағы жазықтықпен түйісу сызықтары – шар тәрізді. Егер түйісу 
жазықтықтағы  Жердің  ортасы  арқылы  өтсе,  үлкен  шеңбер  пайда 
болады.  Үлкен шеңберлер болып  меридиан және  экватор сызықтығы 
алынған.  Барлық  меридиандардың  радиусы  бір-біріне  тең  болып 
келеді. 
Егер  шарды  бөлетін  жазықтық  Жердің  ортасы  арқылы  өтпесе, 
онда жазықтықпен түйіскен сызықтар кіші шеңбер құрайды. Экватордан 
басқа  параллельден  –  кіші  шеңбер  болады.  Оның  радиустары 
экватордан полюске таман азая түседі. 
4. Меридиан  мен  параллельдер  арасындағы  бұрыштар  – 
глобустың  кез  келген  нүктесінде  түзу  болады,  яғни  жер  бетінің 
арасындағы бұрыштарына сәйкес болады. 
5. Глобус  масштабы  кез  келген  нүктеде  бірдей  болады,  сондықтан 
меридиандар  арасындағы  параллельдердің  қашықтығы  және  бір 
параллельде  орналасқан  меридиандар  бір-біріне  тең.  Глобустың 
масштабтарының  тұрақтылығы  қателіктер,  яғни  бұрмаланулар 
болмайтынын көрсетеді. 
6.  Бұрмалану  жоқ  болғандықтан,  глобус  бетінде  кез  келген 
фигураны көрсете алады. Сол себепті глобуста объектілердің пішіндері, 
бейнесі  бұрмаланусыз  беріледі  –  теңіз,  материктер,  мемлекеттер, 
ормандар т.б. 
7.  Глобустағы  кез  келген  нүктелердің  сызықтарының  ұзындығы 
мен 
бұрыштарының 
бұрмалануы 
болмағандықтан, 
олардың 
аудандарында да қателік болмайды. 
Глобусты пайдалану бүкіл Жер бетін көруге ыңғайлы. Глобустан 
көрінгендіктен  материктер  мен  мұхиттардың  байланысы,  олардың 
орналасуы,  өлшемдерінің  ұқсастығы,  полюстер  мен  экватордан 
қашықтығын есептеуге болады. 
Бақылау сұрақтары: 
Глобус  дегеніміз  не?  Олардың  құрлымы  мен  ерекшеліктерін 
атаңыз. 
Не себепті географияда глобусты қолдану тиімді болып келеді?