81
картаның басты бағыттарының біріндегі (параллельдері мен
меридиандарының) ұзындық масштабы өзгермей сақталатын
проекцияларды теңаралық проекциялар да бар.
2.19 сурет. Бұрмалану эллипсінің түрлері: А–тең ауданды проекциядағы,
Ə–еркін проекциядағы, Б–тең аралық проекциядағы меридиандардың
бойындағы, В– тең аралық проекциядағы параллельдердің бойындағы,
Д–сызба-нұсқада 45º бұрыштың бұрмалануы көрсетілген
Жарты шарлар мен жеке материктер карталарының
проекциялары. 2.2 тақырыпта азимутты проекцияның жалпы
ерекшеліктері қарастырылғандықтан басты назар оқу картала-
рында қолданылатын əр түрлі перспективті жəне перспективті
емес азимутты проекциялардың жеке нұсқаларына аударылады.
Перспективті азимутты картографиялық тордың сыртқы
пішіні мен бұрмаланудың таралуы жобалау сəулелері тарала-
тын кеңістіктік нүкте жобалау орталығына тəуелді болады. Бұл
айырмашылықтарды қалыпты картографиялық тордың мысалын-
да қарастырайық.
Шардың (глобустың) бетінен жанасу жазықтығы Р көшіретін
жобалау орталығы шардың орталығында (К
1
), бетінде (К
2
), со-
нымен қатар бейнелеу жазықтығына қарама-қарсы глобустың
полярлық білігінің бойында шардан тыс белгілі бір қашықтықта
(К
3
) жəне сол білікте шексіз қашықтықта (К
4
) орналасуы мүмкін
[2.20-сурет].
Егер К нүктесі шардың ортасында орналасса, оны орталық
проекция деп атайды. Оның қалыпты торы 2.21-суреттің сол
жағында кескінделген. Суретте картографиялық тордың ¼
бөлігі бейнеленсе де оның айырмашылықтары айқын көрінеді.
6–1171
82
Бұл тордан полюстен қашықтаған сайын меридиандардың ара
қашықтарының біртіндеп артуы радиустың (меридианның)
бойындағы ұзындықтың бұрмалану көрсеткіші m полюстен
алыстаған сайын біртіндеп артатындығын көрсетеді.
Біршама аз болса да проекцияда параллельдердің аралығын-
дағы бұрмалану көрсеткіші n артады. Өз кезегінде ауданның бұр-
малануы да байқалады. [3.23-сурет]. Картаның əр нүктесінде ω 0°
тең болмайтындықтан пішінде бұрмаланады. Олардың барлы
ғы
2.20-суретте көрсетілген. Қасиеттері жағынан орталық жəне сте о -
ре ографиялық азимутты проекциялар еркін проекцияларға жа та ды.
2.21-сурет. орталық (сол жақ) жəне
стереографиялық азимутты(оңжақ)
проекциямен құрылған бұрмалану
эллипсі бар қалыпты азимутты
картографиялық торлар
2.20-сурет. Қалыпты азимутты
проекцияларды жобалау
орталықтары: К
1
– ортасындағы;
К
2
– стеореографиялық;
К
3
– сыртындағы;
К
4
– ортографиялық.
Ең ежелгі болып табылатын бұл проекцияны алғаш рет б.ж. д.
ІV ғасырда орталық проекцияда жұлдыздар картасын құру үшін
ежелгі грек филосафы Фалес қолданды.
Егер жерден қараса əр бір аспан денесі сфералық жазықтықтың
ортасында орналасатын орталық проекция көрінеді.
Егер бейнелеу жазықтығының шармен жанасатын ор-
нына қарама-қарсы нүкте К
2
жобаланса стереографиялық
картографиялық тор алынады. Ол өзінің қасиеті жағынан
ұзындықтың бұрмалануы орталық проекцияға қарағанда аз тең
бұрышты проекцияға жатады. Жарты шарлардың шегіндегі əр бір
83
нүктеде m=n тең жəне оның бұрмалану көрсеткіші орталығында
1 шетінде 2 дейін өзгереді. Ауданның бұрмалану көрсеткіші Р сол
бағытта 1 мен 4 аралығында ауытқиды [2.22-сурет].
2.22-суретте көлденең азимутты стеореографиялық проекция
көрсетілген.
Көлденең стеореографиялық тордың меридиандары мен
праллельдің пішіні доға тəрізді. Ортасындағы экватор мен
орталық меридианның аралығының өлшеміне қарағанда, шеткі
бөліктерінің аралықтары шамамен екі есеге дейін артады. Бұл
торда қалыпты нұсқадағы сияқты a мен b көрсеткіші орталығында
1 мен шетінде 2 аралығында өзгереді. Стереографиялық проекци-
ялар ежелден белгілі. Б. ж. д. ІІ ғасырда астроном Гиппарх құрған
бұл проекцияны ХХ ғасырдың бірінші ширегіне дейін батыс жəне
шығыс жарты шарларының карталары үшін қолданды .
2.22-сурет. Орталық (оң жағындағы) жəне стеореографиялық азимут-
ты (оң жағындағы) проекцияда құрылған қалыпты картографиялық тордың
түрлері мен олардағы бұрмалану элипсоидтары
Ортографиялық картографиялық тор жобалу сəулелері бір-
біріне бағыттас глобустан тыс шексіздіктен жобалау барысында
түзіледі. 3.25-суретте көрсетілгендей бұл проекциямен құрылған
жарты шарлардың картографиялық торларда экватордан шетіне
қарай параллельдердің аралықтары өте кемиді. Осыған орай бұл
бағытта меридиандардың бойындағы ұзындықтың бұрмалану
84
көрсеткіштері де кемиді. (теориялық тұрғыдан орталығында 1 ден
шетінде 0-ге дейін кемиді) Ал проекциядағы параллельдердің ра-
диусы олардың глобустағы радиусына тең. Жобалау барысында
өзгермейтіндіктен, олардың бойында ұзындықтың бұрмалануы
жоқ (п=1). Бұл осы проекцияда m=b; п=a; 0<p<1 екенін көрсетеді.
Проекцияда картаның шетіне қарай артуы күшейетін бұрыштың
бұрмалануы бар. Қасиеттерінің жиынтығы бойынша теңаралық
еркін проекцияға жатады.
Б.ж.д. ІІ ғасырда Ежелгі Грецияда Аполлони құрған ортогра-
фиялық проекцияны қазіргі кезде оқу карталарында ғарыштық
дене ретіндегі Жер бетін, сонымен қатар, Айды жəне Күн жүйе-
сіндегі ғаламшарларды кескіндеу үшін қолданылады. Ол аспан
денелерін жерден немесе кеңістікті ғарыштан суретке түсі
ру
барысында бақылаушы нысанның диаметрінен жүздеген есе
алыс қашықтықта тұрады. Бұл жағдайда көру сəулелері нысан -
дағы бір-біріне қарама-қарсы тұрған диаметрдің шеткі нүк теле-
рін іс жүзінде бір-біріне бағыттас етіп көрсетеді. Ал нысан ның
бейнесі немесе суреті ортографиялық проекцияда құрыл ған дай
болады. Көбінесе көлденең жəне көлбеу азимутты орто графия-
лық проекция көп қолданылады. Атап айтсақ, 6 сынып тың гео-
гра фиялық атласында жердің бетіне түсетін күн сəуле сінің айыр-
машылықтарының сызба-нұсқасы, Жердің жарты шар
ларының
кар таларын көлденең азимутты, жердің күнді айнала қозғалуын
көр сету барысында төрт кескіні көлбеу азимутты ортографиялық
прое кциямен құрылған [2.23-сурет].
2.23-сурет. Көлденең (сол жақтағы) жəне көлбеу азимутты (оңжақтағы)
ортографиялық азимутты проекцияда құрылған қалыпты картографиялық торы
Достарыңызбен бөлісу: | 
