73
2.11-сурет. Географиялық координаттар j мен l тік бұрышты жазық
координаттармен байланыстыратын формулаларды талдау жолымен
құрылған Жарты шарлар картасының картографиялық торы Х білігінің
сол жағында орналасқан есептелінген тоғысу нүктелерін шағылысқан
кескін ретінде оңтүстік жарты шарға да орналастырады А нүктесін А
1
, А
2
жəне А
3
нүктелеріне симметриялы орналастырады [2.11-сурет].
Картографиялық торды құруды тоғысу нүктелерін түзу сызық тар-
мен немесе сызық қисық болған жағдайда лекал бойынша жа л ғайды.
Біздің мысалымызда нүктелердің бойлықтары 0º ретінде
қабылданған орталық меридианмен көрсетілген. Бірақ бұл
меридианға торды құрып болған соң кез-келген басқа мəн берілуі
мүмкін. Мысалы, жазықтыққа шығыс жарты шар картасының
картографиялық торын құру қажет болса орталық меридиан-
ды 70º ш.б. ауыстыруға болатындықтан сəйкес келетін басқа
меридиандардың да мəндері өзгертуге болады [2.11-сурет].
Картографиялық проекцияларды қосалқы геометриялық
жазықтықтың түрлері мен бағдалау əдістеріне қарай жіктеу.
Географиялық карталарды құруға қолданылатын проекциялар
белгілеріне қарай қосалқы геометриялық жазықтықтың түрлеріне,
қосалқы геометриялық жазықтықта бағдарлау əдістеріне жəне
бұрмалану сипатына қарай жіктеледі.
Қазіргі кездегі өндірісте картографиялық торлар талдау жолы-
мен құрылады. Бірақ жер элипсоидының шар тəрізді бетінен жа-
зық
тыққа көшуді көрсететін «конусты», «көп конусты», «ци
лин-
74
др лі», «жалған цилиндрлі», «азимутты» сияқты қосалқы гео ме -
т
рия
лық жазықтықта кескіндеу əдістерін айқындайтын тер
ми-
н дер сақталады. Бұл терминдер жоғарыда аталған қосал қы гео -
метриялық жазықтықты қолдану негізінде алынған картогра фия-
лық торды құру əдістерін түсіндіруге көмектеседі. Қазіргі кезде
жоға ры да аталған жіктеу белгілері қалып ты кар тографиялық тор
ретін де қарастырылады.
Цилиндрлі проекциялар. Білігі мен диаметрлері сəйкес келе-
тін жанасатын қалыпты цилиндрлі проекциямен құрған карта лар -
дың тоғысу нүктелері мен картографиялық тордың сызықтары
шар тəріз
ді глобустың бетінен цилиндрдің бүйір қабырғасына
жоба ланады. Қосалқы геометриялық жазықтық ретінде жанаса-
тын цилиндрді пайдалану экватордағы тоғысу нүктелері А, В, С,
D жəне тағы басқаларды глобустан жəне картадан табады. Басқа
тоғы су нүктелерін глобустан цилиндрдің бетіне көшіреді. Атап
айт сақ, С нүктесімен бірге бір меридианның бойында орналасқан
Е жəне F нүктелерін жазықтыққа Е′ жəне F′ көшіреді.
2.12 сурет. Цилиндрлі проекцияның картографиялық торлары
Олар экваторға перпендикуляр түзу орналасады. Бұл аталған
проекциядағы меридиандардың пішінін айқындайды. Цилиндрдің
бетінде параллельдердің пішіні экваторға бағыттас доға тəрізді
болып жобаланады [2.12-сурет]. Мысалы, F′ жəне Е′ нүктедері
орналасқан параллельдер.
Цилиндрді жазғанда картографиялық торлар түзу сызықты
болатындықтан, меридиандары мен параллельдері бірдей қашық-
75
тықта жүргізіліп, бірін-бірі перпендикуляр түзу қиып өте
ді.
Мұн
дай цилиндрлік проекциямен құрылған карталардың нөл-
дік бұрмалану сызығы қызметін глобуспен жанасатын экватор
атқарады жəне бұрмалану көрсеткіштері бірдей нүктелерді қоса-
тын изокалдар экваторға бағыттас түзу жүргізіледі. Басты бағыт-
тар а мен b картографиялық тордың сызықтарына сəйкес келеді.
Бұр малану экватордан алыстаған сайын артады.
Бұл проекциямен картографиялық тор глобустың диаметрінен
кіші цилиндрде де жобаланады. Қосалқы геометриялық жазық -
тық ретінде цилиндрді бағдарлауға қатысты алынатын карто гра-
фиялық торлар қалыпты, қисық жəне көлденең болып бөлінеді.
Қалыпты цилиндрлі торларды білігі глобустың білігімен
сəйкес келетін цилиндрде, қисық торларды білігі глобустың білі -
гін үшкір бұрыш жасап қиып өтетін көлбеу цилиндрде, ал көлде-
нең торларды глобустың білігін түзу бұрыш жасар қиып өтетін
цилиндр де құрады [2.13-сурет].
2.13-суретте көрсетілген цилиндрлі проекцияның əр түрлі
нұсқаларының картографиялық торларының жалпы көрінісі,
нөл дік бұрмалану сызықтары (НБС) кескінделген. Жанасатын
қа
лыпты цилиндрде құрылған картографиялық торда нөлдік
бұр малану сызығы қосалқы геометриялық жазықтық глобуспен
жана сатын экваторда түзіледі.
2.13-сурет. Цилиндрлі проекцияның картографиялық торларының нұсқалары:
А – жанасатын цилиндрдегі қалыпты; Ə – қиып өтетін цилиндрдегі қалыпты;
Б – қиып өтетін цилиндрдегі қисық; В – жанасатын цилиндрдегі қалыпты;
СА–картографиялық тордың созылу аймағы; С – картографиялық тордың
сығылу аймағы; НБС–нөлдік бұрмалану сызығы
76
Қиып өтетін қалыпты цилиндрде құрылған картографиялық
торда қосалқы геометриялық жазықтық (цилиндр) глобуспен
жанасатын параллельдердің бойында орналасқан екі нөлдік
бұрмалану сызығы бар. Нөлдік бұрмалану сызықтарының
аралықтары сығылатындықтан, параллельдердің бойындағы
ұзындық масштабы бас масштабтан кіші, ал екі нөлдік бұрмалану
сызықтарының сыртындағы параллельдердің аралықтары гло-
бустан жобалау барысында созылатындықтан бас масштабтан
үлкен болады.
Қиып өтетін көлбеу цилиндрдегі көлбеу цилиндрлі карто-
гра фиялық тордың солтүстік бөлігінде нөлдік бұрмалану сызық-
тарының пішіні түзу сызықты болып, орталық меридиан мен ен-
дік тері φ
1
жəне φ
2
болатын жанасатын параллельдерді перпен-
дику ляр қиып өтеді.
2.14-сурет. Қиып өтетін цилиндрдегі көлбеу цилиндрлі проекцияның
картографиялық торлары
Параллельдері мен меридиандарының пішіндері қисық бола-
ды. Көлденең цилиндрлі проекцияға əр бір көлденең цилиндрді
Гаусстың бір зонасын жобалауға пайдаланылатын Гаусс пен
Крюгердің проекциясы мысал болады.
Конустық проекциялар. Конустық проекцияда
картографиялық торды тұрғызу үшін қалыпты жанасатын неме-
се қиып өтетін конустар қолданылады. Барлық қалыпты конусты
проекциялардың меридиандарының сыртқы пішіні бір нүктеден
таралатын сəуле тəрізді түзу, параллельдерінікі концентрлі доға
сияқты болады. [2.16-сурет].
Достарыңызбен бөлісу: | 
