158
қожалығының заңды тұлға ретiнде шаруа (фермерлік) қожалығының
мүшелерi өзiне салымдар жəне басқа жарналар түрiнде берген
мүлiктiң, сондай-ақ оның қызметi нəтижесiнде алынған жəне заңдарға
қайшы келмейтiн өзге де негiздер бойынша сатып алынған мүлiктiң
меншiк құқығына ие болады.
Шаруа (фермерлік) қожалығының серiктестiкке қатысушылары не-
месе кооператив мүшелерi болып табылатын мүшелерi салымдарының
мөлшерi шаруа (фермерлік) қожалығының мүлкiне ортақ меншiк
құқығындағы өз үлестерiн негiзге ала отырып белгiленедi.
9.3. Меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалардың заттық
құқықтары
Меншiк иесi болып табылмайтын тұлғалардың заттық құқық-
тарына келесілерді жатқызуға болады:
Шаруашылық жүргiзу құқығы;
Оралымды басқару құқығы;
Жер қойнауын пайдалану құқығы;
Жер пайдалану құқығы;
Кепіл;
Сенімгерлікпен басқару құқығы;
Сервитут;
Басқалары.
Жер қойнауын пайдалану құқығы – «Жер қойнауы жəне жер
қойнауын пайдалану туралы» Жарлықта белгіленген ережелер-
ге сəйкес жер қойнауын пайдаланушыға берiлген шарттық аумақ
шегiндегi жер қойнауына иелiк ету жəне оны пайдалану құқығы.
Жер пайдалану құқығы – тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер
учаскесін өтеулі жəне (немесе) өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге
(тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша
жер пайдалану) иелену жəне пайдалану құқығы.
Сенімгерлікпен басқару құқығы – бұл ретте, сенiмгер бас-
қарушы, өзiнiң иеленуiне, пайдалануына жəне билiк етуiне берiлген
мүлiктi пайда алушының мүддесі үшін өз атынан басқаруды жүзеге
асыруға мiндеттенедi.
Сервитут – тұлғаның мүлікті шектеулі мақсатта пайдалану құқы-
ғы болып табылады. Жерге жекеменшіктің бекітілуіне орай, жер сер-
витуттары кеңінен таралған түрге айналды. Сервитуттарды заңға не-
месе шартқа орай бекітуге болады, сондай-ақ біржақты мəмілелерден
159
(өсиет) бастау алуы немесе оны жүзеге асырудың көнелілігіне орай
туындауы мүмкін. Сервитут өзге тұлғаларға қамтамасыз ететін құқы-
ғымен бірге ауысуы мүмкін.
Мiндеттемеге сəйкес несие берушiнiң (кепiл ұстаушының) бо-
рышқор кепiлмен қамтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаған рет-
те кепiлге салынған мүлiк құнынан осы мүлiк тиесiлi адамның (кепiл
берушiнiң) басқа несие берушiлердiң алдында артықшылықпен
қанағаттандырылуға құқығы бар мiндеттеменi атқаруының осындай
əдiсi кепiл деп танылады.
Шаруашылық жүргiзу құқығын нақтырақ қарастырып көрелік.
Шаруашылық жүргiзу құқығы мүлiктi мемлекеттен меншiк иесi
ретiнде алған жəне бұл мүлiктi иелену, пайдалану жəне оған билiк ету
құқықтарын Азаматтық Кодекспен жəне өзге де заң құжаттарымен
белгiленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттiк кəсiпорынның
заттық құқығы болып табылады.
Шаруашылық жүргiзу құқығының объектiсi, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, кез келген мүлiк бола алады.
Мүлiктi құрылып үлгiрген мемлекеттiк кəсiпорынға бекiту тура-
лы меншiк иесi шешiм қабылдаған мүлiкке қатысты шаруашылық
жүргiзу құқығы, егер заңдарда немесе меншiк иесiнiң шешiмiнде
өзгеше белгiленбесе, бұл кəсiпорында мүлiктi кəсiпорынның дербес
балансына бекiткен кезде пайда болады.
Шаруашылық жүргiзудегi мүлiктi пайдаланудың жемiстерi, өнiмi
мен кiрiсi, сондай-ақ кəсiпорын шарттар немесе өзге де негiздер
бойынша алған мүлiк меншiк құқығын алуға арналған заңдарда
белгiленген тəртiп бойынша кəсiпорынның шаруашылық жүргiзуiне
келiп түседi.
Мүлiкке шаруашылық жүргiзу құқығы меншiк құқығын тоқтатуға
арналған заңдарда көзделген негiздер мен тəртiп бойынша, сондай-
ақ меншiк иесiнiң шешiмiмен кəсiпорыннан мүлiк заңды жолмен
қайтарып алынған реттерде тоқтатылады.
Шаруашылық жүргiзудегi мүлiктiң меншiк иесi заң құжаттарына
сəйкес кəсiпорын құру, оның қызметiнiң мəнi мен мақсаттарын
белгiлеу, оны қайта құру мен тарату мəселелерiн шешедi, кəсiпорынға
тиесiлi мүлiктiң өз мақсатында пайдаланылуы мен сақталуына
бақылау жасауды жүзеге асырады.
Меншiк иесi өзi құрған кəсiпорынның шаруашылық жүргiзуiндегi
мүлiктi пайдаланудан келтiрiлген таза табыстың бiр бөлiгiн алуға
құқылы.
160
Мемлекеттiк кəсiпорынның мүлiктiк құқықтарын жүзеге асыру
ережелерi:
Қызметiн шаруашылық жүргiзу құқығында жүзеге асыра-
тын мемлекеттiк кəсiпорынның, егер заң актiлерiнде өзгеше
көзделмесе меншiк иесiнiң немесе ол уəкiлдiк берген мемлекеттiк
органның жазбаша келiсiмiнсiз:
1) өзiне тиесiлi үйлердi, құрылыстарды, жабдықты жəне
кəсiпорынның басқа да негiзгi құралдарын иеліктен айыруға не-
месе өзгеше əдiспен билiк етуге (осы бапта көзделген жағдайларды
қоспағанда), ұзақ мерзiмдi (үш жылдан астам) жалға беруге, уақытша
тегiн пайдалануға беруге;
2) филиалдар, өкілдіктер жəне еншiлес кəсiпорындар құруға, жеке
кəсiпкерлермен бiрге кəсiпорындар мен бiрлескен өндiрiстер құруға,
олардың өзiнiң өндiрiстiк жəне ақша капиталын сатуға; оған тиесiлi
акцияларға (аталған жағдайларды қоспағанда), сондай-ақ дебиторлық
берешекке билiк етуге;
3) заемдар беруге;
4) үшiншi тұлғалардың мiндеттемелерi бойынша кепiлдеме неме-
се кепiлдiк беру.
Мемлекеттiк кəсiпорын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, негiзгi
құралдарға жатпайтын, өзiне шаруашылық жүргiзу құқығымен
бекiтiлiп берiлген мүлiкке дербес билiк етедi.
Шаруашылық жүргiзу құқығындағы мемлекеттiк кəсіпорынның
мемлекеттiк кəсіпорынның негізгі құралдарына жататын мүлiкке
қатысты, сондай-ақ оған тиесілi акцияларды сатуға жəне сыйға беру
мəмiлелерiн жасасуға құқығы жоқ
Оралымды басқару құқығы меншiк иесiнiң қаражаты есебiнен
қаржыландырылатын мемлекеттiк мекеменiң, меншiк иесiнен мүлiк
алушы жəне өз қызметiнiң мақсатына, меншiк иесiнiң тапсырмала-
рына жəне мүлiктiң мақсатына сəйкес заң құжаттарымен белгiленген
шекте сол мүлiктi иелену, пайдалану жəне оған билiк ету құқығын
жүзеге асырушы қазыналық кəсiпорындардың заттық құқығы болып
табылады.
Оралымды басқарудағы мүлiктi меншiктенушi заң құжаттарына
сəйкес мемлекеттiк мекеме немесе қазыналық кəсiпорын құру, оның
қызметiнiң мəнi мен мақсаттарын белгiлеу мəселелерiн шешедi,
мемлекеттiк мекеменiң немесе қазыналық кəсiпорынның заң жүзiндегi
тағдырын, оның қызметiнiң мазмұнын белгiлеуге құқығы бар.
Меншiк иесi мемлекеттiк мекеменiң немесе қазыналық кəсi-
Достарыңызбен бөлісу: |
