Жүргізушілердің жас ерек­ шеліктеріне байланысты, әрине

РеспубликалыҚ ҚоҒамдыҚ-саяси аҚпаРаттыҚ газет

№179 (179) 

13.10.2009 жыл, сейсенбі

www.alashainasy.kz

2

e-mail: info@alashainasy.kz

Қазақстанның тілдік саясатын жүзе ге 

асыру  мақсатында  мемлекеттік  тіл дің 

мәртебесін  күшейту  және  латын  гра ­

фикасына  көшу  секілді  екі  үлкен  мін дет 

қойылып  отырған  сияқты.  Отар лау 

саясаты  ана  тілімізді  сарапшы  Ай дос 

Сарымның  сөзімен  айтқанда,  креолдық 

тіл ге айналдырып жіберді. Әдеби тіл қа ­

лыптастыру,  лексикалық  жағдайын  тұ­

рақтандыру  мақсатында  түбегейлі  пу­

ризм  саясаты  керек  пе?  Тіл  мәселесі 

–  лингвистикалық  мәселе  ғана  емес, 

жал пыұлттық  реформаны  қажет  ете тін 

стратегиялық, саяси­әлеуметтік, мә   дени­

рухани  мәселе.  Тіл  мәселесі  әб ден  қор­

даланған  кезде  ұлт  шешуші  қа дамдарға 

баруға мәжбүр болады. Осы ар қылы тіл 

мәселесін  оңтайлы  реттеген  ел дердің 

әлемдік тәжірибесіне аз­кем тоқ тала кет­

сек. Провинциялары ондаған диа лектіде 

сөйлейтін  Жұңғо  жұрты  аса  ау қымды 

тілдік реформа бойынша 1920 жыл дары 

вэньян  диалектісінің  орнына  путунхуа 

СаяСи  бюро

Жиын

Саммит шараптан басталғанда басқаша болар ма еді?..

Жалпыұлттық тіл 

реформасы керек

АҚОрдА 

Еврей қазақты  

үлгі тұтады

Кездесу барысында Қазақстан мен 

израильдің  сауда­экономикалық  жә ­

не  мәдени­гуманитарлық  салаларда­

ғы  өзара  іс­қимылы  мәселелері  тал­

қы лан  ды.  Атап  айтқанда,  әңгіме 

из раиль  Мемлекетінің  Президенті 

Ши  мон  Перестің  Қазақстанға  сапа ры 

барысында  қол  жеткізілген  уағдалас­

тық тарды  жүзеге  асыру  жолдары  ту­

ра лы болды.

«Біз  израильде  Президент  нұр сұл­

тан  назарбаевты  айрықша  құрмет тей­

тінімізді  жеткізгім  келеді.  Біз  үшін  Қа­

зақстан  толеранттық  мемлекеттің  үлгі сі 

болып табылады», – деді кездесу қо на­

ғы журналистерге арналған бри фингте.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Израильдің 

сыртқы істер министрі Авигдор Либерманды 

қабылдады.

«Тілдер туралы» заңның қабылданғанына 20 жыл 

толғанымен, қайран тіліміздің байлаулы болғанына қазақтың 

билікке кейісін, орыстанған ағайынға базынасын, өзге ұлт 

өкілдеріне ренішін қанша айтқанмен, іс өнбей тұр. Мемлекеттің 

локомотиві болатын мемлекеттік тілді эшелонның соңында 

қалдырғанымыз, отарлық заманда есеміз кеткен ұлттық 

мұраттарымызды кешеуілдеткеніміз қалай? Демографиялық 

дүмпу, ұлттық үрдіс жедел жүргенімен, ұлттық саясатымыздың 

кежегесі кері тартып отыр. Үстелдің тартпасында жатқан 

«Мемлекеттік тіл туралы» заң қабылданбайынша, қазақ тілінің 

мемлекеттік мәртебесін асқақтата алмаймыз. Мәселе заңда ғана 

емес, әр қазақтың жанайқайы ұлттық намысқа ұласуы, тегеурінді 

қозғалысқа айналуы керек. Қазақтың санының 67 пайызға 

ұлғаюымен мемлекеттік тілді тұтынатындардың құқы аяқасты 

болып барады. Заң да табиғи үрдіске сай жаңаруы қажет. 

С

А

рАП

Құбаш САғИДоЛЛАұЛы

ТМД елдерінің мемлекет басшыларының кезекті саммиті ұйымға 

2009 жылы төрағалық етіп отырған Молдова үшін қиын кезеңге тап 

келді. Елдің экономикалық жағ дайы тым нашар, бюджет тапшылы ғы -

ның өзі 750 миллион долларды құрайды. Көктемдегі парламент дағ-

дарысынан кейінгі елдегі қоғамдық-саяси толқулар әлі басылмаған. Ел 

президенті әлі сайланған жоқ (мұнда президентті парламент сайлайды, 

қазірше еш партия басымдыққа ие емес). Халық румыншылдар мен 

егеменшілдер болып екіге жарылуда, жақындап қалған сайлаудың 

дүрмегі тағы бар – осы жайлардың бәрі жиыла келе саммит жұмысын 

ұйымдастыруда өз әсерін тигізіп отыр ғаны анық байқалды.

Берік ТұРғАНБЕКұЛы

ЖАРТы САғАТТыҚ САММИТ

Саммиттің жабық отырысы бір жарым 

сағатқа созылғанымен, Мемлекет басшы­

ла ры ашық отырып кеңесетін, пікір алма­

сатын, қажетті мәлімдемелерін жасайтын 

ашық  бөлімі  бар­жоғы  30  минутта  өт ті. 

Оның өзі ТМд Атқару комитетінің төра ға­

сы  Сергей  Лебедевтің  қабылданған  құ­

жат  тарды санамалап беруімен тамам дал­

ды.  Саммит  интригасы  болады  деген 

д.Мед ведев  пен  В.Ющенконың  кездесуі 

де бол мады (сәлемдесу рәсімінде Ющен­

ко  әріп тесін  сөзге  тартып,  қаншалықты 

жал бақтап баққанымен, ресей Президенті 

сал қын  ғана  қол  алысумен  шектелді). 

Ұйым дастырушылар екі президентті бірін­

бірі  көрмейтіндей,  арасын  алыс  етіп 

үстелдің екі жағына отырғызғаны да талай 

нәрседен хабар беріп тұр. Тау лы Қарабақ 

мәселесі  қаралатын  ре сей­Әзірбайжан­

Армения үшжақты ке ліссөзінің нәтижесі де 

белгісіз  қалды.  Ең  ақыры  Молдовадағы 

жиындарда дәстүрлі түрде болатын Крико­

во  елді  мекеніндегі  шараптан  дәм  тату 

рәсіміне де ешкім бар май қалды. Мол дова 

президентінің  қыз метін  атқа рушы  Михай 

Гимпудың:  «Мол давия  өзінің  достас тық­

тағы төрағалық міндеттемесін толық орын­

дап  шықты.  ресей  төрағалығын  келесі 

жылы бастайтын болғанымен, оның төра­

ғалығы  де­факто  қазірден  бас та лады»,  – 

деп қысқа қайыра салған сөзінен «ух, өтті­

ау, әйтеуір» деген емеурін байқадық. 

Сондықтан  болар,  саясаттанушылар 

қауымы  бұл  жиынға  «ТМд­ны  жерлеу 

саммиті» деп баға беріп отыр. Шынында 

да,  бірқатар  елдердің  президенттерінің 

қа тыспауы  жиынның  деңгейін  барынша 

тө мендетіп  тұрған  тәрізді.  Күн  тәртібі 

барынша жадағай болды, басты мәселе – 

дағдарыспен  күрес  мәселесі  де  «дер  ке­

зін де» (әлемдік дағдарыстың үшінші жы­

лының  соңында!)  қаралып  отыр.  Екін ші 

басты  тақырып  –  Ұлы  Жеңістің  65  жыл­

дығын лайықты атап өту мәселесі саммит­

сіз­ақ  қаралатын  жай  еді.  Сам митте  қол 

қо йылған 15 шақты құжаттың ішінде ай­

рық ша атап өтуге тұратын, бү гін гі күн үшін 

өте  маңызды  дейтін  бап тарды  көрмедік 

(есе сіне  «Кітапты  қор ғау  туралы»  дек­

ларация бар). Қа ты су шы­мемлекет бас шы­

л ары  мен  өкіл дерінің  барынша  сыл быр, 

сүлесоқ,  тіп ті  көңілсіз  жүргендерін  де 

байқадық. Жур налистер қауымы да мұн дай 

асығыс та мәнсіз, ақпараттық жағынан шек­

теулі (бас пасөз орталығында тек ды быссыз 

телетран сляция болды), қауіпсіздік қыз ме­

тінің ба сымдығы жағдайында өткен, нашар 

ұйым дастырылған  саммитті  көптен  бері 

көрмегендерін бірауыздан мойындап отыр.

Соған  қарағанда  ұйымдастырушылар 

саммиттің  өту  тәртібін  дұрыс  құрмаған 

тәрізді. Алдымен барлық қатысушыларды 

Криководағы маркалы шарап пен коньяк 

комбинатының  жертөлелеріне  апарып, 

биылғы жылғы жас шараптың дәмін тат­

қы зып,  одан  кейін  ТМд  елдері  бас шы­

ларының  құрметіне  берілетін  түскі  ас 

беріп, содан қайтып келгеннен кейін ғана 

жиын  жұмысын  қолға  алғанда  –  бұл  бір 

қызу пікірталас пен батыл мәлімдемелерге 

толы, айта жүретін саммит болатыны анық 

еді.

ҚАйТА АйНАЛып КЕЛгЕНшЕ…

Саясаттанушылар ТМд­ны «жерлеуге» 

қаншалықты асыққанымен, келесі жылғы 

төрағалық  кезегі  ресей  Федерациясында 

екендігін ұмытпағаны жөн тәрізді. Бұрын­

ғы кеңес аумағындағы мұндай ұйымдарды 

өзінің саяси­экономикалық ықпалын жүр­

гізуге пайдаланып қалуға әрдайым дайын 

ресей  оның  жұмысына  жаңа  дем,  жаңа 

мазмұн беріп, қомақты қаржы бөліп, ба­

рын ша жандандырып жіберуі ғажап емес. 

Сондықтан  да  достастықтың  өмір  сүру­

сүрмеу мәселесі, ең алдымен, келесі жылы 

ресейдің  төрағалықты  қалай  өткізуіне 

тікелей байланысты болмақ. 

Молдоваға  келсек,  ел  қазір  қиын  да 

күрделі жағдайда. Саммит қожайыны бол­

ған  ел  президентінің  қызметін  атқа рушы 

Михай  Гимпу  –  «Еуропалық  интегра ция 

үшін» альянсының өкілі. Бұлардың жақ тас­

тары  да  аз  емес  –  3,5  миллион  халық  тың 

бір миллионға жуығы румын азаматтығын 

алған.  Олар  елдің  тәуел сіздігін  тәрк  етіп 

румынияның құрамына қосылуын жақ тай­

ды.  Еуропаға  қосылуды  елдің  еге мен дігін 

сақтай  отырып  қол  жеткізуді  көз дей тін 

оңшылдар да өз пози циясын қорғап  бағуда. 

ресейдің толыққан ды мүшесі бо лып, оның 

бір  эксклавына  ай налуды  көз дейтін  При­

днес тро вье  мәсе лесі  тағы  бар.  Бұл  мәсе­

лелердің  жиынты ғының  салдары  қиын 

болатыны соншалық ,  ТМд­дағы төр ағалық 

кезегі  қайта  айналып  келгенше  Молдова 

республикасы  дей тін  тәуелсіз  елдің  болу­

болмауы да екі талай тәрізді.

СЕрПін

Мұнай-газ саласына «газ» басу қажет

Қайрат Келімбетовтің ойынша, ал да ғы 

он  жылда  мұнай­газ  өндірісі  эко но­

микалық өсімнің жетекші саласы бол мақ. 

Сарапшылардың  басым  көп  шілі гінің  ай­

туын ша,  мұнайға  деген  ұзақ  мер зімді  сұ­

раныс  тек  қана  арта  бер мек  және  соған 

сәй  кес мұнай баға сы да өспек. «Сондықтан 

да  елді  жаң ғыр ту  жолындағы  ең  бірінші 

шаруа  –  эко  номикалық  өсімнің  жетекші 

са ласы бол ған мұ най­газ өнеркәсібін эко­

но  ми ка лық  дамудың  өзе гіне  айналдыру 

ке  рек», – дейді Қайрат не матұлы. 

Мұнай­газ  өнеркәсібін  дамыту  де ге­

німіз  шикізат  өндірудің  көзге  көрінер  кө­

ле мін  арттыру  ғана  емес,  сонымен  қатар 

мұ най­газ  өнеркәсібін  ел  эконо ми ка­

сының  алдыңғы  қатарынан  орын  ала тын 

жо ғары  технологиялық  сектор ға  айнал­

ды ру деп есептейді Қайрат Ке лім бетов. 

Ал Үкімет басшысы тек қысқа мерзімді 

ша ралармен  ғана  шектеліп  қоймайты ны­

мызды  ес кер теді.  Оның  айтуынша,  ұзақ 

мерзімді сипат тағы ша ралар да назардан 

тыс  қалып  қой майды.  «Біз  ұзақ  мерзімді 

ша раларды  да  іске  асыруға  кірісеміз.  Ол 

мем ле ке тіміздің бар ресурсын жұ мылды­

ру ды  қажет  етеді.  Оның  нәтижесі  қазақ­

стан   дықтардың  гүлденуінің  кепілі  бол­

мақ», – дей ді Премьер.

Кәрім  Мәсімовтің  мәлімдеуі  бо йын ша, 

Пре зидент  нұрсұлтан  назар ба ев  алдағы 

онжыл дық тың  да  даму  жос парының  ба­

ғыттарын  ай қын дап  берген.  Атап  айтсақ, 

ел  экономикасын  жаһандық  экономика­

ның дағдарыстан кейін қалпына келу про­

цесіне  дайын дау  және  түрлі  сырт қы  сыр­

қатты  жағ дай ларға  төтеп  беру  қуа тын 

арт тыру.  Сондай­ақ,  экономиканы  ди­

верси  фи   кациялау есебінен елдің бәсекеге 

қабі лет тілігін  арт тыру,  адам  капиталына 

инвестиция  тар ту,  азамат тарды  са палы 

қыз мет  түрімен  қам тамасыз  ету  де  да му 

жос парының бағытына кіреді.

Салтан СӘКЕН, Астана

«Қазақстан-2030» даму стратегия сы ның бірінші кезеңі биылғы жылмен 

аяқ талмақ. осыған байланысты Ел басы Нұрсұлтан Назар ба ев Үкіметке келе-

сі кезеңнің стратегиялық даму жос парының жо басын әзірлеуді тап сыр ды. 

«Келесі онжылдықтың алғашқы жыл дарында біз жемісті әрі тез нәтиже 

бе ретін, аса ірі шығындарды қа жет ет пей тін шаралар кешеніне көңіл ау да-

рамыз»,– деді пре мьер-министр Кә рім Мәсімов сенбі күні Астанада өт кен 

«Қазақстан-2030» стратегиясын жү зе ге асыруға арналған халықаралық 

кон  фе  ренцияда. Яғни мұның не гізінде Қазақстан экономикасын же  дел жаң -

ғырту мәселесі жа тыр. Бұ ған «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ау   қат қорының 

төрағасы Қайрат Келімбетов мұ най-газ секторы не гіз гі ті ре гі болатын «дәс-

түрлі мамандану» стратегиясы қажет деп санай ды. 

ы

н

Ты

МАҚТ

А

С

Ты

Қ

Эллин елі ЕҚыұ-ға 

төрағалықты қолдайды

Кеше Афиныда өткен ЕҚыұ парламенттік ассамблеясының 

күзгі отырыстары аясында ҚР парламенті Сенатының 

төрағасы, ЕҚыұ парламенттік ассамблеясының вице-

президенті Қасым-Жомарт Тоқаев грекия Республикасының 

президенті Каролос папулиаспен кездесті. 

Кездесу  барысында  Қ.Тоқаев  екі 

елдің  сындарлы  да  жемісті  диа лог қа 

ұмтылысын  атап  өтіп,  халық аралық 

саясаттың  көптеген  өзекті  мәселелері 

бойынша  ұстанымдарының  ұқсас ты­

ғы мен өрнектелген достық пен сенім­

ділік  сипатындағы  Қазақстан­Грекия 

қарым­қатынастарын жоғары баға ла­

ды.  Грекия  республикасының  Прези­

денті Қазақстанның тәуелсіздік жылда­

ры  ішінде  Президент  н.на  зар баев тың 

бас шылығымен  қол  жеткізген  жетіс­

тіктеріне жоғары баға берді. Өз елінің 

екіжақты  ынтымақтастықты  одан  әрі 

нығайтуға  деген  мүдделілігін  айта 

келіп,  К.Папулиас  өткен  жылы  екі  ел 

арасындағы  тауар  айналымы  500 

мил лион  шамасындағы  АҚШ  дол­

ларын  құрағандығын  атап  өтті.  Оның 

айтуынша,  Қазақстанның  Грекиядағы 

елшілігінің ашылуы саяси және сауда­

экономикалық саладағы байланыстар­

ға тың серпін береді.

К.Папулиас сонымен қатар, Қазақ­

станның  алдағы  ЕҚыҰ­ға  төрағалық 

етуіне табыстар тіледі.

Сәкен КӨКЕНоВ

 

? А л А ш т ы   А л А ң д А т Қ А н   с А у А л

А л А ш т ы   А л А ң д А т Қ А н   с А у А л

Талас 

оМАРБЕКоВ, 

тарихшы:

Дос КӨшіМ, 

«Ұлт тағдыры» 

қозғалысының 

төрағасы: 

Берекет 

КӘРіБАЕВ, тарих 

ғылымының 

кандидаты:

Қазақ мемлекетінің іргетасы қаланған тарихи датаны нақты белгілейтін уақыт жеткен жоқ па?

– Әрине, барша қазақ қоғамы Қазақ хандығының құрылғаны 

жөнінде  нақты  бір  ортақ  шешімге  келетін  уақыт  жетті.  Жақын 

күн дері  дәл  осы  тақырыпта  тарихшы  Берекет  Кәрібаев  доктор­

лық  қорғағалы  отыр.  Ғылыми  жұмыста  еліміздегі  барлық  та­

рих шылардың  пікірлері  қарастырылды.  нәтижесінде  Қазақ 

хан дығының  құрылып  біткен  жылы  –  1470  жыл  деген  тоқтам 

жа салды.  Бұл  жалғыз  Берекеттің  ғана  пікірі  емес,  бұл  тоқтамға 

елі міздің  көптеген  тарихшылары  қосылады.  Бұл  датаны  нақты 

бел гілеуге  Мұхаммед  Хайдар  дулатидің  жазбасындағы  сілтеме 

ке дергі  болып  келді.  Алайда  барлық  тарихи  оқиғаларды  сарап­

тай  келе,  ғылым  өзінің  тұжырымын  жасап  жатыр.  Жаңсақ  пікір­

лер  фальсификацияға  ұшырады.  Енді  ғылыми  деректерге  негіз­

де ле  отырып  белгіленген  осы  тоқтамға  барша  қазақ  зиялылары 

қосылады  деген  үмітіміз  бар.  Ендеше,  алдағы  жылы  Қазақ  хан­

дығының құрылғанына 540 жыл толады екен. Әрине, бұл ме рекеге 

самарқау қарамай, елдік деңгейде атап өту керек деп ойлаймын. 

–  Қазақ  қоғамы  үшін  мұндай  датаға  ауадай  қажеттілік 

бар.  Жалпы,  тарихшылардың  басын  қоса  отырып,  ортақ  бір 

тұжырымға  келуге  әбден  болады.  Осылайша,  қазақ  мем ле­

кетінің құрылған күні ретінде арнайы мереке енгізу керек. Өйт­

пеген жағдайда «Қазақ елi тек 1991 жылы ғана ел болып ен шісін 

алды»  деген  қасаң  қағида  жойылмайды.  ресейдiң  құра мына 

енгенге дейiн де қазақ мемлекетінің болғандығы ай дан анық.

Германия, Қытай, Түркияны немесе кез келген өркениеттi 

елдi  алып  қарасаңыз,  сол  елдi  құрған  мемлекетқұраушы  ха­

лық тың  ұлттық  мейрамдары  мемлекеттiк  мейрамдар  болып 

бе кi тiлген.  Бізде,  өкiнiшке  қарай,  қазiргi  қазақ  елiнде  ұлттық 

мей рам  атымен  жоқ.  Сондықтан  да  ұлттық  мейрамдарды 

мем лекеттiк мейрамдарға айналдыру керек. Бұл – Парламент 

дең гейiнде  шешiлетін  мәселе,  бiрақ  оған  қозғау  салатын  – 

қа зақтың  зиялы  қауымы,  қазақтың  ұлтшыл  азаматтары  деп 

ойлаймын. 

– Қазақ хандығының қай жылы құрылғанын анықтау біз үшін 

ауа дай қажет. Себебі бұл бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның ежелгі мем­

ле кет екендігін дүниежүзі елдері алдында дәлелдейтін бірден­бір 

құ жат  болып  табылады.  Болашақ  ұрпақ  біздің  мемлекеттігіміздің 

ме рей тойларын әлі талай рет ресми түрде тойлайды деп сенемін. 

Осы мақсатта біз еліміздегі тарихшылардың пікірін жинадық. Жал­

пы, тарихшылар арасында Қазақ хандығының құрылуы жөнінде үш 

ұстаным бар. Алайда басым көпшілігі «Қазақ хандығының құ ры лу 

датасы  –  1470  жыл»  деген  пікірге  тоқтайды.  Бұл  датаны  жал ғыз 

қазақ тарихшылары емес, ресейдің де бірқатар танымал тарих шы­

лары құп көріп отыр. Алайда бұл осы жылы Қазақ хандығы құрыла 

сал ды дегенді білдірмейді. Себебі мемлекет болу үшін он бес шақ­

ты шарт (территориясы болу керек, билеуші әулет қажет т. б) бар. 

Қа зақ хандығының құрылуына 10­15 жылдай уақыт кетті. Ал 1470 

жыл – Қазақ хандығының құрылу процесінің аяқталған кезі. 

Сауалнаманы жинаған Сәкен КӨКЕНоВ

М.гИМпу, Молдова президентінің 

қызметін атқарушы:

– Мен ара балын көп жеймін. 

Сондықтан менің жадым жақсы. 

Иә, мен «ТМД – өлімін күтіп 

отырған кемпір» деп айттым. 

Бірақ бұл Молдованың ТМД-дан 

шығуын білдірмейді. шынымен де, 

білдірмейді. Біл-дір-мей-ді! оның 

әлі де өмір сүргісі бар.

(Саммиттен кейінгі баспасөз 

мәслихатынан)

Алматы-Кишинэу-Алматы

ЮНЕСКо-ның сарапшылары мемлекеттік тіл мен ресми 

тілдің айырмашылығын тайға басқандай көрсеткен болатын. 

Бұл бойынша мемлекеттік тіл – елдің символы әрі саяси- 

әлеуметтік және мәдени салада интеграциялаушы рөл 

атқарады. Ал ресми тіл – мемлекеттік басқару, заң шығарушы 

және сот жүргізу істерінде қолданылатын тіл. 

ЕСКЕ  ұСТАР:

БӘРЕКЕЛДі ДЕугЕ ТұРАРЛыҚ

Елбасының 2001 жылғы Жарлығымен бекітілген Тілдерді 

қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған 

мемлекеттік бағдарламасының нәтижесінде 2001-2005 

жылдармен салыстырғанда 2007-2008 жылдары 2-3 

миллиардтан астам қаржы қарастырылып, көлемі 30 

есе өсті. 2006-2008 жылдарда «орфографиялық сөздік», 

«орфоэпиялық сөздік», «Қазақша-орысша сөздік», 

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» – 100 мың таралыммен, 

«Фразеологиялық сөздік», «Диалектологиялық сөздік», 

«Тұрақты теңеулер сөздігі», «Синонимдер сөздігі» 50 мың 

таралыммен шыққан екен. 

ауызекі қытай диалектісін стан дартты тіл 

ретінде  бекітті.  Миллиард  қы тайды 

біріктіруші фактор – ортақ тіл. Жоғалған 

иврит  тілі  Бен­иегуданың  ежелгі  еврей 

тілі  грамматикасының  жатық  үлгісін  құ­

растыруымен  қайта  жаңғырды.  ХіХ  ға­

сырдың  аяғында  даниядан  тәуелсіз дік 

ал ған норвегия дат тілінің риксмол диа­

лек тісін норвегиялық жергілікті нюнорск 

диа лектісімен араластырып, 1929 жы лы 

рикс мол әдеби тілін буксмол деп өз гер­

теді. 1930 жылдары Ататүріктің бас та ма­

сымен араб қарпіндегі осман тілін латын 

қар пімен алмастырғаны мәлім. Сол сияқ­

ты  фонетикалық  өзгерістердің  нәти же­

сінде вьетнам тілі қытай тілінің ықпалынан 

арылды. Алғаш тәуелсіздік алған Пәкістан 

нар  тәуекелге  бел  буып,  халықтың  сол 

кезде 7 пайызы сөйлейтін урду тілін рес­

ми тіл ретінде бекіткен. 

Бұдан  көріп  отырғанымыздай,  біз ге 

де  тілдік  бетбұрыс  жүргізу  қажет.  Тіл дік 

бетбұрыс,  ең  болмағанда,  прагма тика­

лық  жолмен  жүзеге  асқаны  жөн.  Көрші 

елдерге назар аударыңыз, тіл дік үрдіске 

сай Өзбекстан – 1995 жы лы, ал Тәжікстан 

биыл  орыс  тілінің  «ұлт аралық  қатынас 

тілі»  деген  ресми  мәр тебесінен  бас 

тартты. ресейдің 2005 жы лы қабылданған 

«Мемлекеттік  тіл  тура лы»  заңы  барлық 

са лада  орыс  тілінің  қол данылуын  қатаң 

міндеттейді.  Онда  орыс  тілінің  әдеби 

нормасына  сәйкес  келмеген  жағдайда 

сырттан  енген  шетел  сөздерін  оның 

баламасы  болмаған  күннің  өзінде 

қолданысқа  енгізуге  жол  берілмейді. 

Сондай­ақ  «орыс  тілін  міндетті  қолдану 

барысында  ресей  құрамындағы  басқа­

лар дың құқығы аяқасты етілді деген мә с­

еле талқылауға жатпайды» деп жазылған 

ресей  заңын  ұялмай  көшірсек,  біз  де 

өзгелердің  құқығына  нұқсан  кел тір­

мейтініміз  анық  жайт  емес  пе?  Әзір­

байжанның  «Мемлекеттік  тіл  туралы» 

заңын да «әрбір азамат мемлекеттік тілді 

білуі  тиіс»  деп  қатаң  талап  қоя  отырып, 

аза маттардың  аты­жөнін,  фамилиясын 

әзір байжан тілінде жазу міндеттелген. 

Әлбетте, тіл саясаты конструктивті 

жә не деструктивті болып екіге жікте­

ле тіні  мәлім.  Конструктивті  тіл  сая­

саты  тіл дің  функциясын  ұлғайту, 

оның қолда ныс аясы мен салаларын 

кеңейту,  әлеу меттік­коммуникативті 

рөлін  арт тыру,  әдеби  тілдік  базасын 

нығайту  ба ғытында  жасалады.  Ал 

ұлттық  аз шы лықтардың  тілі  мен 

әдебиетіне  қысым  жа сауға  ба­

ғытталған  тіл  саясатын  дест рук тив ті 

дейміз.  Оның  айқын  мы салы  –  пат­

шалық  ресейдің  өзгелерді  отар лау, 

орыстандыру  саясаты.  Тәуелсіз  Қа­

зақстанның  тілдік  саясатының  си па­

ты конструктивті болғандықтан, өз ге 

ұлт  өкілдері  түсіністікпен  жә не  сый­

ластықпен, ықыласпен қа был даулары 

ләзім. дегенмен тіл сая са тының орта­

лық тандырылмауы мем    ле кеттік тілдің 

мәр тебесін  көтеруге  қол байлау  бо­

лып отыр. 

Мансұр Х

АМ

и

Т (фо

то)

Бұл жерде мемлекет басшылары қоштасу суретіне түсуі керек еді...

Бұл жерде мемлекет басшылары қоштасу суретіне түсуі керек еді...