Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

ауызша айтылған белгілі бір ақпарат (ол не хабар, не ой болуы
мүмкін)   жазба   тілге   қалай   кодталады?   Процесті   түсіндіруді
оңайлату үшін дыбысталған мәтінді жазба мәтінге кодтау саты-
сын көрсетейік. Мұнда ауызша әңгімеленген оқиғаны тыңдап
алып, қағазға түсіру процесі негізге алынады.
І  кезекте   ауызша   айтылған  ойдың  жалпы  мазмұны,   оқиға  не
ақпараттың   мәні  екшеледі,   яғни   мәтіннің   тілдік,  грамматикалық
ерекшеліктері,  ақпарат жеткізудегі  тілдік  тәсілдері  назардан тыс
қалып, алдымен оқиғаның мазмұны туралы түсінік қалыптасады.
ІІ кезекте ауызша тілдің синтаксистік жүйесін жазба тілдің син-
таксистік жүйесіне айналдыру тұрады. Адам миына келіп түскен
ақпараттың оннан бірі ғана санаға қабылдануы мүмкін. Бірақ ол
тілге кодталғанда ақпарат көлемі ұлғайып кетеді екен. Себебі оған
ұғымдық   жүйедегі   ақпараттар   қосылады,   сондықтан   адам   ол
информация туралы анығырақ біледі. Ауызша тілдегі осы ұлғайып
баяндалған   оқиға   жазба   тілге   кодталғанда   өзгеше   син-таксистік
құрылымға   ие   болады:   вербалды   емес   құралдар   вербал-данады,
сөйленімдегі   жасырын   мазмұн   тілдік   тәсіл   арқылы   экс-
плициттенеді,   сөйлем   құрылысы   негізгі   мағынаны   нақтылауға
ұйымдасады.   Айтылымда   сөйлеуші   тура   байланыстағы   тыңдау-
шының   қабылдау   психикасы   мен   тезаурусына,   перцепциялық
қабілетіне   сүйеніп,   алдыңғы   орынға   маңызды   информацияны
алып,   сөздің   қалған   бөлігін   соған   қызмет   еткізсе,   жазуда   бұл
сөйлем   соңында   жүреді.   Просодикалық   құралдардың   күрделі
жүйесі пайдаланылған ауызша тілдің мазмұны жазба тілде тіл-дік
тәсілдерге көшуіне тура келеді. Мысалы, [олгезде ғайда-а-
а-а]  Сіздің бұл пікіріңізбен / мен қосұла алма-а-айм, себебі бұл
баяғы   гезден,   қазіргігез   өзгеше,   баяғы   көшеге   шығып,   көрінген
тастың   үстіне   шығып   айғайлап,   немесе   жаңағы   байбалам
салатын уақыттан өттік. Қазіргі гезде заң талаптарын, заңды
түрде   талап   етіп,   заңымыздың   жүрмей   жатқан   жер-лерін
зерттей отырып / мына жер жүрмей отыр, мынадай жаңағы
құқықтық   базасы   жетілмеген   деген   сияқты   нақты   мысалдар
арқылы,   нақты   ұсұнұстар   арқылы   ғана   қолымыз   же-тет.
Бұрұңғыдай бос айғай бізге қазір ешқандай табыс әкеле қоймайд
деп ойлайм. (Қазақ радиосы. Сұқбат.) деген сөйленімде
қосыла алма-а-айм, ғайда-а-а-а, баяғы гезден, заң талаптарын,
заңды   түрде,   заңымыздың   жүрмей   жатқан   жерлерін,   нақты
мысалдар,   нақты   ұсұнұстар  деген   сөздер   жоғары   тонмен,
басыңқы дикциямен айтылған, бұл сөйленімдегі негізгі айтайын
деген ойдың акценттілігін танытқан. Алайда жазба тілде сөздің
бұл прагматикасын беру мүмкіндігі болмайды.
Жалпы,   қазақ   тіл   білімінің   басқа   деңгейлеріне   қарғанда
сөйлеу   синтаксисі   ғалымдар   назарына   көбірек   ілінді.   Ол
көркем   әдебиет   тілін   зерделеу,   шығарма   кейіпкерлерінің
сомдалуын бажайлау, диалог сипатын анықтау сияқты әртүрлі
мақсатта қарастырылды. Және әдеби тілге оппозиция құрайтын
сөйлеу   тілі   ретінде   зерттелді.   Бұл   бағытта   профессор
Р.Әміровтың “Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшелігі”,
және   “Қазақ   әдеби   тілінің   мәселелері”   атты   авторлар
ұжымының еңбектері бар. Алдыңғы еңбекте зерттеу материалы
ретінде   диалог   мол   ұшырасатын   Б.Майлин   шығармалары
көбірек   пайдаланылса,   соңғы   еңбекте   жазба   тілге   тән   үйірлі
мүшелердің,
 
қыстырма
 
сөздердің,
 
оңашаланған
айқындауыштардың   сипаты   әңгіме   болды.   Біз   құрмалас
сөйлемдердің   шоғыры   тек   жазба   тілде   көп   екенін   білеміз.
Алайда жазылған мәтінге табан тіремей сөйленген шешендік
сөздерде де құрмалас сөйлемдер кездесетінін көруге болады.
Сонымен,   жазба   тілдің   бір   ерекшелігі   және   қиындығы   ойды
сыртқа шығаруда, ақпарат беруде тілдік бірліктерді көп қолдану,
содан барып, мәтіннің үлкен, сөйлемдердің ұзақ болып кетуі бо-
лып   отыр.   Бұл   берілген   ой   немесе   ақпараттың   тез   ұғынылуын
қиындатады. Және уақытты алады. Сондықтан жазба тілдің осы
кемшілігін жоятын амал-тәсілдер пайда болуы мүмкін бе? Соңғы
уақытта   графикалық   кодты   жетілдіру   мақсатында   жазуды
қысқарту, аз таңбаға көп мағына сыйдыру, жазу уақытын үнемдеу,
жазу   биомеханикасы,   буын   арқылы   жазу,  стенографиялық   жазу
туралы мәселелер көтеріліп жүр. Сондай-ақ, интернет кеңістігінде
хат  жазысудың   узуалды   түрлері   пайда   бола   баста-ды.   Қалыпты
нормадан ауытқыған жазу нормасы, жазудың те-лефон қызметінде
жұмсалуы,   ауызша   тілге  жақындауы,   әсіресе  ағылшын,  француз
жазуымен   берілген   ақпарат   алмасуларында   көп   екен.   Мысалы,
француз   тілінде   80%,  ағылшын  тілінде   70%,  орыс  тілінде   50%,
кездеседі екен.
Қалай   сөйлесе   солай   жазылған   мәтіндер,   былайша   айтқанда,
телефонның функциясын атқарады. Адам сөйлесіп отырған ада-
мын көрмесе де, дауысын естімесе де, оның қалай сөйлесе, со-лай
жазған мәтініне қарап дауысын естігендей болады. Сөйтіп, жаңа
қатынас   жүйесінде   ауызша   тіл   мен   жазу   өзара   беттескен-дей
болады. Интернет арқылы коммуникация жасаушылар үшін
62
63

ой   мен   оның   жазба   көрінісі   синхронды.   Бүгінде   мәтіннің
жалпы сипаты да өзгеру үстінде. Оған тағы ғылым мен техника
про-гресі, әсіресе интернет кеңістігі себепкер болып отыр.
Сөйтіп, ауызша тіл синтаксистік құрылымын, жазба тілдің
синтаксистік   құрылымына   көшіруде   грамматикалық
тәсілдердің   жүйеленуі;   сөйлем   мүшелері   байланысының
жүйеленуі; басы артық, ақпарат бермейтін бірліктерді қысқарту
процестері орын алады.
ІІ кезекте сөйлемді таңбалау үшін дыбысты әріпке айнал-дыру
процесі жүреді. Ол үшін: І. 1) Дыбыстық құрақты әріп құрағына
айналдыру,  айтылған   дыбыс   түрленімінің   негізгі   реңкін   тану   –
дыбысты   фонемаға   айналдыру,   2)   фонеманың   тіл-дік   санадағы
графикалық   ассоциациясын   –   графемасын   табу,   3)   графеманың
жазу контексіне сай әріп түрін жазу (баспа, жаз-ба әріп, бас әріп,
кіші   әріп,   идеографиялық   сипат),   4)   сөйлемнің   прагматикалық
сипатына сай әріптің майлы, ашық, курсив, боя-улы түрін табу. ІІІ
кезекте   ауызша   тілдің   лексикалық   жүйесін   жазба   тілдің
лексикалық   жүйесіне   кодтау.   Проф.   Т.Әміров   ауызекі   сөйлеу
тілінің   лексикасында   өзгешелік   барын   айтқан.   Ауызша   тілдің
мағыналық   құрылымын   түсінуге   жағдай,   тілдік   орта,
тілдесушілердің   аялық   білімі,   танымы,   ым-ишара,   мими-ка,
интонациясы   мүмкіндік   жасап,   диалог   ішіндегі   әрбір   лек-сема
сөйлеушінің   ұсынып   отырған   мағынасында   (кейбір   тілді   дұрыс
білмейтіндердің арасында болатын ерекше жағдайларда болмаса)
ұғынылады,   тыңдаушыға   сол   мағынасында   жетеді.   Сондықтан
ауызша   тілде   сөздер   тура   мағынасында   қосымша
анықтауыштарсыз қолданылады. Ал жазба тілде әрбір жазылған
сөз   көбінесе   өз   бойындағы   бүкіл   мағыналық   белгілерімен   қоса
ұғынылып   отырады   да,   жазба   тіл   жайылма   сөйлем,   сабақтас
құрмалас,   аралас   құрмалас   сөйлемдерге   ұласып   кетеді.   Ауызша
тілдің сөздік қоры үнемі мағыналық жылжуда болады. Әр тіл-дік
жағдаятта белгілі бір лексеманың бойына жаңа мағыналық реңк
жамалуы мүмкін. Оны тілді тұтынушы да, сөйлеуші де байқамай
қалуы ғажап емес. Және оның тілдік жүйеге айналуы-на да ұзақ
мерзім   керек   болады.   Бірақ   бұл   тұрғыдан   жазба   тіл-дегі
лексикалық   бірліктердің   мағынасы   тілдік   бірліктің   өзімен
сәйкеседі де, екеуі  бір бүтін болып, ауызша сөйлеу тіліне оппо-
зиция болады.
Ауызша   тілді   жазба   тілге   айналдырудың   лексикалық   дең-
гейінде 1) денотат, сигнификаттардың жазба тілдегі атаулық нор-
маларын   екшеу;   2)   жаргондық   сөзқолданыстарды   әдеби   сөз   ва-
риантына   айналдыру;   3)   жергілікті,   қарапайым,   ауызекі   сөйлеу
элементтерін әдеби тілдегі баламасына көшіру; 4) ауызша тілде-гі
қысқа   аталымдарды   жазба   тілдің   тіркесті   толымды   аталымы-на
айналдыру (біздің гимн – ҚР гимні) процестері жүреді.
Ауызша   тілде   кенеттен   пайда   болатын   формалар,   жаңа
сөздер   мен   қолданыстар   жазба   тілде   редукциялануы   немесе
лексикалық нормаға сай берілуі мүмкін. Академик Л.В.Щерба
стандарт құрылымнан, әдеби сөздерден ауытқыған сөздер мен
құрылымдарды тыңдау керек, зерттеу керек, өйткені ол тілдің
даму   бағытын   көрсетеді   деген.   Күнделікті   өмірдегі   ауызша
сөйленістерден   көптеген   бейнормалықты   көруге   болады.   Ол
нормасыздық деп тауып отырғанымыздың көбі кейде жазба тіл
үшін ғана болып шығады, ал ауызша тілдің сөйлеу нормасына
сәйкес келеді. Оны тыңдаушы да, сөйлеуші де қате деп таппай-
ды. Ондай жағдайлар, негізінен, ойды тезірек, асығыс сыртқа
шығаруға ұмтылудан туындап жатады. Ауызша тіл спонтанды
құбылыс,   онда   қарым-қатынасты   қарапайымдандыру,   жеңіл,
оңай ету жағы көбірек қарастырылады. Н.Хомский өлі тілдің
ғана жазуынан құрылым табуға болады, ал тірі тіл жанды сөз,
сондықтан тіл құрылымын табу қиын деген.
Не   себептен   жазба   тіл   әдеби   норма   элементтеріне   сай   болу
керек. Өйткені жазба тіл ауызша тілдің элементтерімен сөйлесе,
мәтіннің   коммуникация   жасау  күші   әлсірейді.   Оны   графикалық
ассоциацияда қабылдайтын сана жазба тіл ретінде танымайды.
IV   кезекте   ауызша   тілдің   морфологиялық   жүйесін   жазба
тілдің морфологиялық жүйесіне кодтау процесі жүреді.
1) ауызша тілде сөздер бір-бірімен семантикалық жағынан
күшті   байланыста   болады.   Вербалды   емес   коммуникация
тәсілдері   (мимика,   жест,   интонация,   пауза,   ситуация   т.б.)
сөздердің грамматикалық  формасыз  байланысуына  түрткі  бо-
лады. Сондықтан ауызша тіл вербалды емес тәсілмен берілген
мазмұнды тілдік элементтермен бергенде сөздердің логикалық,
семантикалық,   жасырын   байланысы   жазба   тілде   вербалдана-
ды.   Ол   грамматикалық   формалардың   кеңінен   қолданылуына,
синекдохалық метонимиялық қолданыстардың грамматикала-
нуына бастайды (Алматыда  –  Алматы қаласында,  бізде  –  біздің
елімізде,   оларда  –  Қырғызстан   жерінде).  Ауызша   тілде   әсіресе
етіс формаларының, ілік септік пен табыс септік жалғауларының
жалған қолдануын байқауға болады. Бірақ сөйленім сонда
64
65