«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015 тіл және қОҒам №4 (42) / 2015 альманах

АУДАРМА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ
39
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
Мынаған назар аударыңыз, Қаныш Сәтбаев алгебра оқулығын қазақ 
тілінде  жатық  баяндап  береді  (ғұламаның  бұл  аудармасы  «Қазақстан 
мұғалімі» газетінде жарияланды.) Ілияс Жансүгіров Пушкинді қазақша 
сөйлетеді, орыстың ұлы ақынының мерейтойына арналған үш томдық 
шығармаларын қазақ тілінде шығару ісіне басшылық жасайды.
Атақты тарихшы, этнограф Әлкей Марғұлан кезінде аударма ісіне 
белесене қатысып, Ч.Диккенстің повесін, түрлі авторлардың көптеген 
басқа  әңгімелерін  тәржімелегені  мәлім.  Бұл  тізімді  одан  әрі  шексіз 
жалғастыра беруге болар еді. 
Бүгінгі таңда біздің зерттеушілеріміз аударманы үш түрге бөліп жүр: 
а) еркін немес нәзиралық аударма (вольный или свободный перевод); ә) 
дәлме дәл- және жолма жол аударма (буквальный и дословный перевод); 
б)  теңдес,  толық,  сәйкес  келетін  аударма  (адекватный  ,  полноценный 
перевод) . Бізге керегі, яки, заң, ресми-құжат тіліне керегі, халықаралық 
мәтіндер  тіліне  керегі  соңғысы.  Мұны  қазіргі  кезде  аудентикалық 
(сайма –сай түп нұсқаға толық сәйкес) аударма деп атап жүр.
Жалпы алғанда бірде бір ел аударманың маңызын, оның руханиятқа 
ықпалын  мен  әсерін  жоққа  шығармайды  және  шығарып  та  отырған 
жоқ. Керісінше, біз бүгін білікті аудармашыларға зәруміз, әрі қазіргі 
кезде  бізге  қажетті  –  үш  тілдегі  аудармашылар,  яғни  ең  алдымен, 
өзінің ана тіліне жетік және орыс тілі мен бір шет тілін жақсы білетін 
аудармашылар. Шындығын айтқанда, бүгінгі кезеңде, тілдік ахуалдың 
біздегідей  жағдайында  біз  аудармашыдан  бас  тарта  алмаймыз.  Ал 
олардың еңбегін басқаша ұйымдастыру, өзгеше бағалау керек десек, 
бұл басқа әңгіме.
  Колумбия  жазушысы,  Нобель  сыйлығының  лауреаты  Габриель 
Гарсиа Маркес: «бұл аудармашы байғұстарды қойсаңшы», дей келіп 
«мұның  өзі  өте  қиын,  әрі  ең  бір  қадірсіз  және ең  жаманы  ақы  пұлы 
төмен  жұмыс  білем»  деп  мүсіркеушілік  білдіреді.А.Пушкин  де  бұл 
жұмыстың  ауыртпалығын  меңзеп,  «аудармашылар  –ағарту  ісінің 
кіре тартар күреңдері » деген баға береді. 
Яғни, біз олардың еңбегін бүгін басқа тұрғыдан бағалауға, жұмысын 
жаңаша  құруға  көшуіміз  керек.  Әңгіме  олардың  еңбегіне  ақы  төлеу 
жүйесін  өзгертуде  ғана  емес,  сонымен  қатар  оларды  іріктеуге, 
біліктілігіне,  еңбегінің  нәтижесіне  қойылатын  талапты  күшейте 
отырып,  олардың  ресми  құжат  тілінің  мәтіні  үшін  жауапкершілігін 
арттыру  жағын  қарастыру,  олардың  құжат  дайындаудың  бүкіл 
барысына  қатыстыру  қажеттілігін,  аудармашылардың  әлеуеті  мен 
мүмкіндіктерін нысаналы пайдалану, олардың еңбегін көтермелеудің 
жаңа тетіктерін іздестіру қажет.
 Тірегіміз –терминдер 
Термин түзуде біз жүйелілікке қол жеткізе алмай келеміз. Терминнің 
мақсаты  мен  қажеттілігін  және  оған  қойылатын  талаптардың  жете 

АУДАРМА ЖӘНЕ ТЕРМИНОЛОГИЯ
40
«Тіл және қоғам» №4 (42) / 2015
ескерілмеуінің салдарынан ала-құлалыққа жол берілді. Мұның өзі іс-
қағаздарының  тіліне  салқынын  тигізеді.  Сондықтан  да  термин  түзу 
қағидаттары мен оған қойылатын талаптар қатаң ескерілуге тиіс.
Әлбетте әрбір термин – сөз (немесе сөздер тіркесі), алайда әр сөз 
термин  емес.  Әуелі  осының  аражігін  ажыратып  алу  керек.  Термин 
–  белгілі  бір  салада  тұрақты  қолданылатын  арнаулы  бір  ұғымды 
білдіретін сөз (немесе сөз тіркесі). 
Термин болмыстың қырларын, әлеуметтік-қоғамдық қатынастарға 
қатысты  белгілі  бір  аясының  болатындығы,  объективтілігі, 
тұрақтылығы  мен  орнықтылығы,  стильдік  тұрғыдан  бейтараптығы, 
яғни  боямасыздығы,  демек  онда  экспрессия,  әсірелеу,  көңіл-күйі, 
субъективтік түсінік-пайым көрініс бермеуге тиіс.
Заңнамалық мәтінде термин неғұрлым көп болса, ол соғұрлым дәл, 
айқын  әрі  тұжырымды  болып  шығары  сөзсіз.  Демек  терминдердің 
өзінің  тура,  көпшілікке  түсінікті  көзі  үйренген  мағынасында 
қолданылуы  шарт.  Термин  қарапайым,  әрі  оқушының  ұғымына 
қонымды  болуы  керек.  Яғни  мағынасы  бұлыңғыр,  екіұшты  ой 
туғызатын, айқын тұжырымдалмаған терминдер болмауға тиіс.
Көнерген, әдеби тілде көп қолданылмайтын оқушыларға бейтаныс 
сөздер  мен  сөз  тіркестерін  пайдаланған  кезде  абай  болған  орынды. 
Мұның,  әсіресе,  заң  тілі  әлі  жете  қалыптаспаған,  орнықпаған  біздің 
тілімізге қатысы зор. Жаңа түпкі мағынасын сілтеме беру арқылы ашып 
көрсете кеткен жөн. Яғни баспасөз бетінде, әдеби шығармаларда жеке 
авторлар  қолданған,  көпшілікке  кеңінен  таралмаған  жаңа  сөздерге 
әуестене бермей, тілімізге әбден сіңіскен жаппай қолданылып жүрген 
сөздерді пайдаланған дұрыс.
Мысалға, 
дотация,  субвенция,  субсидия  –  төркіні  сонау  латын 
тілінде  жатқан  түсініктер.  Бұлардың  алғашқысы  бүгінгі  ұғымында 
мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындарға берілетін ақшалай немесе 
заттай  жәрдем. 
Субвенция  –  белгілі  бір  мақсат  үшін  бөлінетін 
ақшалай көмек. Бұл дотациядай шығынын өтеу үшін емес, демеу үшін 
көтермелеп  жіберу  үшін  бөлінеді
.  Субсидия  –  бұл  да  жәрдем,  тек 
мұның бір айырмасы, бұл жерде қолдау көрсетуге мемлекетпен бірге 
жеке мекеменің де қатысуы мүмкін.
Көріп  отырғанымыздай,  дотация  –  шығынға  батқан  тұлғаға 
жәрдемдесу, субвенция болса – нысаналы тұрғыда демеушілік жасау, 
ал субсидияның мағынасы – көтермелеу, қарайласу, қолдау көрсету. 
Сайып келгенде, сөздіктерге сүйенсек, үшеуі де қаржылай көмек беруге 
саяды екен. Төркіндес терминдер болғанымен, өздеріне тән реңктері, 
заңдар  тұрғыда  айырмашылықтары  бар  сөздер,  сондықтан  аражігін 
ажыратып,  қолдану  шарт.  Демек,  Терминкомның  ықтиярымен, 
айтуына  қарай,  жәрдемқаржы,  демеуқаржы,  қолдауқаржы  деп 
алғанымыздың айыбы жоқ. Әрі тектес дүниелерді, айталық, «көктас», 
«сутас», «шегіртас» және т.т.деп айта беретін қазақ тілінің табиғатына 
да кереғарлығы жоқ.