48
Жарыс немесе экстремалды жағдайларда жұмыс кезінде
физиологиялық қор диапазоны төмендейді, сондықтан да
негізгі міндет оны көтеруде болып табылады. Оған организмді
шынықтыру, жалпы жəне арнайы бағытталған дене жаттығуларын
орындау, фармакологиялық заттар мен адаптогендерді пайдала-
ну арқылы қол жеткізуге болады. Мұнда жаттығу организмнің
физиологиялық қорларын қалпына келтіреді жəне нығайтады,
нəтижесінде олардың кеңеюіне əкеледі. 1890 жылдардың өзінде
ақ И. П. Павлов организмнің шығындалған ресурстарының тек
бастапқы деңгейге дейін қалпына келіп ғана қоймай, біршама
одан да артық болатындығын көрсеткен. Артық компенсация
феномені деп аталған бұл құбылыстың биологиялық мəні аса зор.
Суперкомпенсацияға əкелетін қайталама жаттығулар организмнің
жұмыс істеу мүмкіндіктерінің жоғарылауын қамтамасыз етеді.
Жаттығу əсерлерінің ықпалынан спортшы қалпына келу үдерісінде
күштірек, шапшаңырақ жəне төзімдірек бола бастайды, яғни соңғы
нəтижесінде оның физиологиялық қорлары кеңейе түседі.
Жоғарыда келтірілген организмнің резервті мүмкіндіктерінің
(А. С. Мозжухин бойынша) жіктелуімен қатар:
1. Биохимиялық қорлар;
2. Физиологиялық қорлар;
3. Психологиялық қорлар деп топтау да орын алған.
Биохимиялық қорлар. Бейімделу кезінде биохимиялық қорларды
мобилдеу мен пайдалану нəтижесінде организмнің ішкі ортасының
динамикалық тұрақтылығы сақталады. Егер организмде зат алма-
су өнімдері жинақталып қалса, гомеостазды сақтаудың гуморалдық
механизмдері іске қосылады. Осылайша биохимиялық қорлар тек
энергиялық пен пластикалық алмасуды ғана емес, сонымен бірге
негізінен жасушалық жəне ұлпалық деңгейлермен байланысты ор-
ганизм гомеостазын да қамтамасыз етеді.
Психологиялық қорлар. Организмнің қызметтік қорларын
«іргетасы» биохимиялық, ал «шыңы» психологиялық қорлар бо-
лып табылатын күрделі қорлар жүйесі ретінде қарастыруға болады.
Қызметтік қорлар жүйесінің «негізі» – нейрогуморалдық реттелу
механизмдері есебінен оны біртұтас етіп біріктіретін физиологиялық
қорлар болып табылады. Жүйе түзуші факторлар организм
қызметтерінің нəтижесі немесе бейімделу нəтижесі ретінде көрінеді.
Нəтиженің болмауы жүйелі жеткіліксіз нəтиже сияқты қызметтік
49
қорлар жүйесінің қалыптасуына түрткі болып қана қоймай жəне
ерік, мақсат, нұсқау, құндылық жүйесіне жəне т.б. байланысты оның
қызмет етуін тоқтатып əрі оны істен шығаруға да əкелуі ықтимал.
Қызметтік жүйелер теориясына сəйкес адам организмінің жасы-
рын мүмкіндіктерінің жекелей көрінуін қор ретінде бағалау мүмкін
емес. Тек аталмыш қызметтің организмнің тұтас қызметтерінің
нəтижесіне қатысы ғана бейімделу резервтері туралы сөз қозғауға
мүмкіндік береді. Осының салдарынан организм адаптациясы
резервтері анықтамасы организмнің құрылымдық элементтері
функциялық белсенділігінің бейімделу нəтижесіне қол жеткізуге
үлес қоса алатын өзгерістерімен түсіндіріледі.
Адаптация үдерісінде организмде қызметтік қорлар жүйесі
қалыптасады жəне жетілдіріле түседі. Ол организмнің бейімделу
деңгейі мен сипатымен, оның жыныстық, жастық жəне конституци-
ясы ерекшеліктерімен анықталады.
Қызметтік қорлардың күрделі жүйесін түзетін жеке бөлімдері
бір-бірлерімен өзара əсерлеседі. Олардың кейбірі бір-біріне
жағымды (оң) жəне жағымсыз (теріс) əсер етіп, яғни қызметтерінің
күшеюіне немесе тежелуіне себепші болса, ал кейбіреулері тек
біржақты ғана ықпал жасайды. Мəселен, талдағыштар жүйесі
қозғалысқа жауап беретін жүйелер қызметін белсендіре əлде
төмендете алуымен қатар ол гомеостазды сақтау жүйелеріне тек
белсендіруші ықпал ғана ете алады. Бұлшық ет жүйесі гомеостазды
сақтау жүйесін белсендірумен қатар (гомеостазды сақтау жүйелері
сияқты) қозғалысты ұйымдастыру жүйелері қызметіне тежеуші əсер
етеді.
Негізінде организм адаптациясы қосбірлікті үдеріс ретінде
қарастырылуы мүмкін. Бір жағынан, организм ішкі ортаның өмірлік
маңызды константаларын (тұрақты шамаларын) сақтауға бейімделсе,
ал басқа жағынан үнемі гомеостаз өзгерістерінің алдын алу мүмкін
болмағандықтан, организм арнайы қызметті орындауға неме-
се адаптацияның физиологиялық жүйелерінің қорын жұмылдыра
қатыстыру жолымен əсер етуші факторларға бейімделеді.
Физиологиялық қорлар классификациясы
Физиологиялық қорлар төмендегіше жіктеледі.
1. Организмнің құрылымдық жəне қызметтік деңгейлері бойын-
ша:
А) жасушалық физиологиялық қорлар – бұлшық ет, жүйке жəне
т.б;
50
Ə) ұлпалық физиологиялық қорлар – жүйке, бұлшық ет, без жəне
т.б;
Б) мүшелік физиологиялық қорлар – жүрек, өкпе, бүйрек жəне
т.б;
В) жүйелік физиологиялық қорлар – жүрек-тамыр, тыныс алу,
зəр шығару жəне т.б;
Г) жүйе аралық физиологиялық қорлар;
Ғ) тұтас организмнің адаптациялық қорлары.
2. Дене сапалары бойынша:
А) күштің физиологиялық қорлары;
Ə) шапшаңдықтың (жылдамдықтың) физиологиялық қорлары;
Б) төзімділіктің физиологиялық қорлары.
3. Орындалатын бұлшық ет жұмысының сипаты (қуаттылығы,
ұзақтығы) бойынша:
А) максималды қуаттылықты жұмыс физиологиялық қорлары;
Ə) максималдыға жуық қуаттылықты жұмыс физиологиялық
қорлары;
Б) субмаксималды қуаттылықты жұмыс физиологиялық қорлары;
В) орташа (қалыпты) қуаттылықты жұмыс физиологиялық
қорлары.
4. Физиологиялық қорлардың мобилдену кезегі (жоғарыда толық
сипатталған болатын) бойынша:
А) бірінші эшелон – тыныштық күйден шаршау сезімі пайда
болғанға дейінгі үйреншікті жұмысқа ауысқанда мобилденеді;
Ə) екінші эшелон – экстремалды жағдайларда қосылады;
Б) үшінші эшелон – өмір үшін күрес кезінде мобилденеді.
5. Физиологиялық қорлардың арнайылығы дəрежесі бойынша:
А) жалпы (арнайы емес) физиологиялық қорлар – сапа қызметі-
нің барлық түрлеріне ортақ жұмылдырылады;
Ə) арнайы физиологиялық қорлар – арнайы қызмет дағдылары
арқылы мобильденеді.
Адаптация үдерісінде организмнің резервті мүмкіндіктері
диапазонының кеңеюі орын алады жəне оларды мобилдеу қабілеті
жоғарылайды.
Достарыңызбен бөлісу: | 
