Газет 988 жылдыѓ шiлдесiнен бастап шыѕады №32-33 (5382), 16 наурыз, бейсенбi, 2017 жыл

16 наурыз 2017 жыл.

№32-33 (5382)

6

АЛАШ  АЙЫМДАРЫ

Жалѕасы. Басы 5-бетте.

Бљгiнде тек аз мамандар тобы ѕана ћазаћ

халћыныѓ жаз жайлауда тiгiлетiн кптеген

киiз љйлерiмен ћатар, отырыћшы тџрѕын жай

– дербес инфраћџрылымды, зiндiк љйлесiмдi

шешiмдерi мен сќулеттiк-жоспарлыћ ерек-

шелiктерi бар ћыстаулары да болѕандыѕын

бiледi. "з уаћытыныѓ бас тарихшысы,

академик М.Ћозыбаевтыѓ: «Таза кшпелiлiк

Еуразияныѓ, Орталыћ Азияныѓ сайын

даласында болѕан емес, ћала мен дала одаѕы,

отырыћшылдыћ пен кшпелiлiк зара

џштасып, бiр-бiрiне кiрiгiп, байланысып

жатты», – деп айтып кеткен ћаѕидасын

аксиома ретiнде ћолданѕанымыз жн.

Бљгiнгi џрпаћтыѓ з тарихын толыћ

бiлмейтiнiне аћтау табылмаса да, Гљлнар

апамыздыѓ естелiктерiн оћи отырып, оныѓ

себептерiн тљсiнуге болады. Мџныѓ орын

алѕан себебi – нќубет жылдары жаппай

репрессияѕа тек мќдениеттi таратушылар мен

материалдыћ жќне рухани ћџндылыћтарды

жасаушылар ѕана емес, олардыѓ туынды-

ларыныѓ здерi де џшырады. "кiнiшке

ћарай, ћуѕын-сљргiн бiздiѓ тарихымыздыѓ

беттерiн ѕана емес, бљтiндей тарауларын

жџлып кеттi. Бџл проблемаларды «тарихтыѓ

аћтаѓдаѕы» ретiнде емес, «большевизм»

еркiмен жасалѕан «ћараћџрдым» (черная

дыра) ретiнде ћарастыру керек.

XIX ѕасырдыѓ соѓы мен XX ѕасырдыѓ

басында халыћтыѓ шаѕын ѕана блiгi ћалада,

90 пайызы ауылдыћ елдi-мекендерде тџрды.

Сонда «жартылай отырыћшы болѕан

елiмiздiѓ тџраћ-мекенi не болады?» деген

орынды сауал клденеѓ тартылады.

Репрессияѕа џшыраѕан адамдармен бiрге,

оѕан жаппай ћазаћ ћыстаулары да мына љш

кезеѓде душар болды: бiрiншiсi – 1928 – 1930

жылдары бай жќне орташалар тќркiлендi

(ћыстаулар жетiм баладай ћараусыз ћалды),

екiншiсi – 1932-1933 жылдары голощекиндiк

геноцид жќне оныѓ зардаптарынан халћы-

мыздыѓ љштен бiрi аштыћтан ћырылды, ал

ћалѕаныныѓ жартысы љдере к%шiп, шет елге

ауып кеттi. Љшiншiсi – аталарымыздыѓ

ћалдырѕан ескi атажџрт ћыстауларын жел мен

жаѓбыр ћиратып, ондаѕан жылдар кљтiмсiз

ћалды. Олардыѓ к%пiшiлiгi %ткен ѕасырдыѓ

екiншi жартысында жер бетiнен жойылып

кеттi, тiптi, кезiнде ћыстау т%ѓiрегiндегi елге,

бљкiл округке нџр-шапаѕатын сепкен еѓселi

тџрѕын љйлер мен дiни орталыћтар

(медреселер, мешiттер) табындыћ мал

ћоралары ретiнде пайдаланылды.

Ћазiр, %кiнiшке ћарай, олардыѓ к%бi

ћираѕан, орындарында љйiндi топыраћ ћана

ћалѕан... Бiздер сол ћыстаулардыѓ да

«нќубетке џшыраѕанын» бiлсек те, жџмѕан

аузымызды ашпай, ѕылыми айналымѕа тљсiрiп,

айналысуѕа енжармыз?! «Басћа жџрт аспан-

к%кке асып жатыр. Кiлтiн %нер-бiлiм ашып

жатыр...» деген М.Жџмабаевтыѓ к%кiрегi

ћарс айрылар с%зi осындай %кiнiштi

жаѕдайларда туындаѕан шыѕар-ау... Алаштыѓ

т%рiнен орын алатын Ахаѓ мен Жахаѓ елiнiѓ

ћыстауларыныѓ %зi де ќлi зерттелмеген.

Ћазаћтыѓ далиѕан даласында ћџрылыстыѓ исi

де болмаѕан деген саясатпен туындаѕан пiкiр

ћазаћ халћыныѓ сќулет %нерiнiѓ тарихын

жоћћа шыѕарды.

Большевизм саясаткерлерi ћолдарынан

келгенше сан ѕасырлар бойы айтылып келе

жатћан елдi-мекендерiнiѓ аттарына кљрделi

згерiстер енгiздi. Сонау Марко Поло, Аћсаћ

Темiр уаћытынан келе жатћан атамекенiмiзге

берiдегi Ћостанай ћалашыѕыныѓ атын берiп,

облыс жасады. Бљгiнгi жастар Ресей импера-

торыныѓ 1868 жылдыѓ 21 ћазанындаѕы

жарлыѕына сќйкес ежелгi жерiмiздiѓ атымен

Торѕай облысы ћџрылып, орталыѕы Орынбор

ћаласы деп бекiтiлiп, кейiн Ћостанайѕа

ауыстырылѕанын бiле бермейдi. Келер

џрпаћты тарихымыздыѓ тереѓ тамырынан

айырмау љшiн елдi-мекен, облыстарѕа тарихи

атауларын ћайтару керек. Мысалы, Торѕай

облысы (орталыѕы Ћостанай), Жетiсу об-

лысы (орталыѕы Талдыћорѕан), Сырдария

облысы (орталыѕы Ћызылорда). Талай

арыстарды дљниеге ќкелген Торѕай жерi

ћазiргi уаћыттта зiне сай тарихи биiгiне

шыѕа алмай отыр. Ал Мiржаћып Дулатов:

«Ел тарихын жоѕалтса, оныѓ артынан зi де

жоѕалуѕа ыѓѕайлы болып тџрады», – деп

айтып кеткен. Рас, Ахаѓныѓ ћалпына

келтiрiлген љйiнiѓ тџла бойынан халыћтыѓ

шын ниетiмен жасаѕаны крiнiп тџр, бiраћ,

жапандаѕы жалѕыз љй даламызды, мќде-

ниетiмiз бен тарихымызды жетiмсiретiп

тџрѕандай ќсер ћалдырды...

Ћазаћ ћыстауларыныѓ орнын бљгiнде

Алатаудан Арћаѕа, Атыраудан Алтайѕа дейiн

жиi кездестiруге болады. Олардыѓ орнын,

ата-жџртын, сќулеттiк-жоспарлыћ жоба-

ларын бiлетiн кнекздер сиреп барады.

Сондыћтан, тарихымыздыѓ бџл жќдiгерiн

ѕылыми айналымѕа кiргiзiп, шџѕыл ћайта

жаѓѕыртып, џрпаћћа џлаѕат ету – бљгiнгi

археологтар, тарихшылар мен сќулетшiлердiѓ

мiндетi.

Ћазiргi уаћытта Ћазаћстанныѓ ћай

тљкпiрi болсын, зiнiѓ арыстарымен маћ-

танады, солардыѓ ќруаѕына арнап ас берiп,

еске алады. Еѓ ћиын бiр шаруа – соныѓ бас-

аяѕын жинаћтап айтатын, тљстеп-тљгелдейтiн

сол жылдардыѓ куќлерi азайып бара жатыр.

Солардыѓ бiрi – ћолынан келгенше тарихи

деректердi електен ткiзiп жазып кеткен

Гљлнар апай. Елiмiз есею љстiнде, тарихымыз

«жалѕыз љй» болып ћалмауына бќрiмiз де

атсалысайыћ!

Алыптар iзi

Ќкесiн баласынан, аѕасын iнiсiнен

ажыратћан, кешегi достарды бљгiн бiр-бiрiне

жау ћылѕан сол бiр љрейлi жылдар елiмiздiѓ

басына ауыр ћайѕы алып келдi. «Саѕыныш-

пен кљткен папамныѓ келуi бiздiѓ уайым-

ћайѕымызды лезде таратып жiбергендей,

кѓiлдi кљй кешкенiмiздi айтып тауыса

алмаймын» деген жолдардыѓ артында

арагiдiк болып тџратын мџндай ћуаныштыѓ

кпке џзамай су сепкендей басылатыны

туралы оћимыз. Ћудалауѕа тљскен ќкенiѓ

ћуѕын-сљргiн мiрiнiѓ жаѓѕырыѕы Гљлнар

апамыздыѓ мiрiнде кпке дейiн кетпей

ћойды. Ќкесiнен ерте айырылды, ќке

айналайыны мен ананыѓ жылы алаћанында

алаѓсыз мiр сљретiн бала шаѕыныѓ шырћы

бџзылды. Тосыннан келген ажал болса, амал

жоћ, соћыр саясаттыѓ ќдейi iстеген

кесапатынан болѕан бџл жаѕдай талай

арыстарымыздан айырды.

Арыс деп ћазаћ арбаныѓ ћос

жетегiн айтады, љйдiѓ тбесiне

клденеѓ салатын мыћты бел аѕашты

да арыс дейдi. Сздiѓ ћџдыретiне

табынѕан ћазаћ арбаны жетектейтiн,

бљтiн бiр љйдi ктерiп тџратын осы бiр

џѕымды елiнiѓ атпал азаматтарына

телiген. Елдiѓ жљгiн ктерiп, кптi тљзу

жолѕа салѕан арыстарымыз аз болѕан

жоћ. Оларды ћудалап, ћуѕынѕа

џшыратудыѓ басты маћсаты да

халыћтан аластату едi, йткенi,

жљрегi халыћ деп соћћан мџндай

азаматтардыѓ з бiлiмiн елдiѓ дамуы

мен халыћтыѓ сiп-ркендеуiне

жџмсары белгiлi едi. Ал ерлерi мыћты

халыћтыѓ бiрлiгi бекем болары аныћ.

Абзал арыстарынан, топ бастар

алыптарынан айырса, халыћтыѓ

солћылдары хаћ. #ткен ѕасырдыѓ

жиырмасыншы жылдары осы

џстамды жалау еткен саясаттыѓ

ћазаћ халћына жасаѕан зорлыћ-

зомбылыѕы орасан.

Гљлнар апай Орынборда туѕан, бiраћ,

зiнiѓ жазуы бойынша: «...ќкем туу туралы

куќлiгiмдi елден басћа бiреулер арћылы

алдырѕан екен. Тлћџжатымда: «Ћостанай

облысы, Торѕай, Ћазiргi Жангелдi ауданы»

деп крсетiлген». "зi осы топыраћта

туѕандыћтан, киелi жерiнен балалары да

хабардар болсын дегенi ме екен... "зi шыр

етiп дљниеге келген сол ћаладан бастап, ћазаћ

жерiнiѓ бiраз жерлерiнде болѕан Гљлнар

апамыз балалыћ кѓiлiнде ћалып ћойѕан

естелiктерiн ћаттап ћойѕандай тќптiштеп

ќѓгiмелептi.

«Сљйiктi ќкемнен бiрде жылап айрылып

ћалам, бiрде оны џзаћ уаћыт саѕынышпен

кљтем, басымыз ћосылѕанда ћуанышты

кљндер туады» деп жазѕан жолдарында

ћандай мџѓ жатыр десеѓiзшi. Ендi ѕана бой

тљзеп, ес жинай бастаѕанда ќкесiнiѓ елден

жыраћ жерде ћайтыс болуы, одан анасынан

айрылуы бала Гљлнардыѓ жљрегiне љлкен

ћаяу тљсiрдi. Сол арыстарымыз бен алып-

тарымыздыѓ балалыћтыѓ дќмiн емiн-еркiн

татпай-аћ, ерте есейген џрпаћтарыныѓ

бейнесi осы апамыздыѓ мiрiнен-аћ крiнiс

тауып тџр емес пе?!

Жау баласы атанып, зiнiѓ туѕан елiнде,

кешегi ќкесi «Оян, ћазаћ!» деп џран тастаѕан

халћыныѓ арасында шетћаћпай кргенi зор

кiнiш едi. Астарлы оймен берiлген кпе-

наздары да бар апамыздыѓ. «Ер басына кљн

туса, етiгiмен су кешер, ат басына кљн туса,

ауыздыѕымен су iшер» деген заманда басын

ћорѕап, «жау баласынан» ћашћандардыѓ

болѕаны кѓiлге кiрбiѓ тљсiредi. Апамыздыѓ

кпеден грi љлкен кiнiшпен еске алѕаны –

Мџхтар Ќуезовпен болѕан бiр келеѓсiз

кездесуi. «Бiр-бiрiмiздi танымайтын

адамдардай болайыћ» дегенi ћаршадай

ћыздыѓ жљрегiне сол кезде инедей ћадалса

да, уаћыт те келе кешiрiммен ћарап, бќрiн

уаћыттыѓ еншiсiне салѕан байыптылыѕы

сљйсiндiредi. "зi ћиындыћты кп крсе де,

жљрегi ћараймапты   апамыздыѓ.

Мџндай оћиѕа жазушылыћ нердiѓ таѕы

бiр алыбы Сќбит Мџћанов тѓiрегiнде де

айтылѕан. Оныѓ чекистермен бiрге Мiр-

жаћыпты тџтћындауѕа келгенi туралы жаза

келе, апамыз кейiннен «Ккшетаудан

Дулатовтыѓ аман кетуiне себепкер болѕан

С.Мџћанов» екенiн дќлелдейтiн ћџжатты

тауып, зiнiѓ де мойнынан ауыр жљк

тљскендей болады. Жќне ќкесiнiѓ «Тџѓѕыш

ћџрбан» деген леѓiн сол Сќбеѓнiѓ аузынан

тџѓѕыш естiгенi де оѓ ќсерге блеген.

Мiржаћып Дулатовтыѓ асыл мџрасын

зiмен бiрге жер ћойнауына бермекшi

болѕандардыѓ маћсаты орындалмай ћалѕан

жоћ – бiраз ћолжазбалары, ел iшiнде жљрген

кiтаптары тќркiленiп, жойылып отырды.

Бiраћ, кейiн ел аузында жатталып ћалѕан

шыѕармалар жинаћталды, тiптi, ћазаћ халћын

бiр дљр сiлкiнткен «Баћытсыз Жамал»

романын бiрiншi рет Гљлнар апа ел аузынан

естiген екен. Алашорданыѓ оћу комиссия-

сыныѓ мљшесi, тiлтанушы-тљркiтанушы,

ћоѕам ћайраткерi, аѕартушы, педагог Телжан

Шонанџлыныѓ жџбайы Шахзададан сол

романдаѕы леѓдердi естiгенде, ћандай кљйде

болѕаны тљсiнiктi шыѕар. Ел iшiнде Жахаѓды

ћџрметтейтiн адамдар кп болѕан, саясаттан

тайсаћтаса да, аћынныѓ асыл сздерiн жљрек

тљкпiрiнде саћтаѕан. Солардан жиналѕан

леѓдер де бiршама. Елiмiздiѓ маћтанышы,

батырлардыѓ батыры, халћымыздыѓ айбыны

бола бiлген Бауыржан Момышџлы

Мiржаћыптыѓ зi жайлы жазѕан «Шаѕым»

деген леѓiн Гљлнар апамызѕа айтып берген.

ЕРЛЕРIНЕ

естелiгiмен

ескерткiш

ћойѕан Гљлнар

Мiржаћыпћызы

АЛАШТЫЃ...

Баппен ѕана биязы баяулата,

Сен сырыѓды шерткенде, аяулы апа,

Кеѓ даладай кеудеѓнен шер тгiлдi-ау,

Мџѓлы маћтан, ойлы наз, ояу ћапа...

Хамит ЕРЅАЛИЕВ.

Ал Мiржаћып Дулатов:

«Ел тарихын жоѕалтса,

оныѓ артынан зi де

жоѕалуѕа ыѓѕайлы болып

тџрады», – деп айтып

кеткен. Рас, Ахаѓныѓ

ћалпына келтiрiлген

љйiнiѓ тџла бойынан

халыћтыѓ шын ниетiмен

жасаѕаны крiнiп тџр,

бiраћ, жапандаѕы жалѕыз

љй даламызды, мќде-

ниетiмiз бен

тарихымызды

жетiмсiретiп тџрѕандай

ќсер ћалдырды...

Мiржаћып Дулатов ќйелi Ѕайнижамал жќне ћызы Гљлнармен бiрге.