Алматы экономика және статистика академиясы Алматы қаласы Қазақстан халқы Ассамблеясы

579 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Бюджетаралық қатынастарды реттеудің барлық жоғарыда аталған жолдары отандық 

және  шетелдік  тәжірибеге  және  қазіргі  теориялық  көзқарастарға  да  қайшы  келмейді. 

Сондай-ақ, әлемде бюджеттік өзара қатынастарды реттеудің мінсіз формуласы жоқ екенін 

атап  айту  керек.  Мынандай  негіз  қалаушы  элементтерді  кірістер  мен  шығыстарды  бөлу 

принципі,  дотациялар,  субвенциялар,  трансферттер  және  басқа  да  қаржылық  көмектерді 

бөлу критерийлері және т.б. 

Қаржы  ресурстарын  қайта  бөлудің  қолданыстағы  жүйесінің  кемшіліктері  мұқтаж 

аймақтарға  қаржылық  көмек  көрсету,  жергілікті  бюджетті  тиімді  реттеуді  жүргізетін 

бюджетаралық  қатынастардың  ұстанымпазды  жаңа  механизмін  жасау  қажеттігін 

келтіреді.  Егер,  қазақстандық  дәстүрлер  мен  жағдайлар  жергілікті  басқару  органдарын 

Орталықпен бюджетаралық қатынастарда тең құқылы серіктес болуға рұқсат етпесе, онда 

олардың  өзара  қатынастарындағы  бағынышты  міндетті  заңды  түрде  рәсімдеу,  олардың 

арасындағы кірістер мен шығыстарды нақты бекіту, жоғары тұрған бюджеттермен қарым-

қатынастарда  олардың  құқықтарының  кепілдігі  мен  құқықтарын  тұжырымдау  қажет. 

Қандай  жағдай  болмасын,  бюджеттік  өзара  қатынастардың  үлгісіне  тәуелсіз,  төменгі 

бюджет  деңгейіндегі  үлкен  тапшылықтың  шоғырландырылуы  мемлекеттік  аймақтық 

саясат  пен  аймақтарға  бюджеттік  көмек  жүйесін,  аймақтардың  объективті  бюджеттік 

қажеттіліктермен олардың анағұрлым тығыз үйлесуін талап етеді. 

Өзінің тарихи және шетелдік тәжірибесі, сондай-ақ нарық экономикасының заңдары 

есебінен  бюджетаралық  қатынастарды  реттеу  әдістері  мен  принциптерінің  ғылыми 

негізделген  әзірленімі  әрбір  деңгей  бюджетінің  дербестігі    принципін  жүзеге  асыруға 

себебші болады. 

Бюждет жүйесінің проблемалары олардың серпінінде зерттеу, біздің көзқарасымыз 

бойынша,  Қазақстаннның  нарыққа  өту  жағдайында,  оның  ішінде  экономикалық 

реформаларды  тереңдетуде  бюджеттік  құрылғыны  қалыптастырудың  қатынастардың 

проблемаларын шешуде осы реформаларды жетілдіру жолдарын белгілеу табылады және 

олардың негізгілері болып: 

1) 

Қаржы-бюджет  және  салық  заңнамасын  өзірлеуді  жетілдіру.  Бұл  жағдайларда 

объективті  қажеттілік  болып:  а)  ақша  қорланымдарын  реттеуге  мемлекеттің  араласуы, 

қаржы  ресурстарын  салық  жүйесі  арқылы  қайта  бөлу  мен  инвестицияларды 

қаржыландыру,  ал  қажетті  жағдайларда  бюджет  жүйесінен  операциялық  шығыстарға  да 

араласу;  б)  салық  төлеушілерге  инфляцияға  қарсы  көзқарас  қалыптастыру,  жинақтарды 

капиталдандыру және өндірісті дамытуға салықтарды ынталандырма рөлін күшейту; 

2)  

Осы  кезеңде  бюджет  жүйесі  шығыстарын  қалыптастырудың  жолдарын 

анықтайтын үнемдеу режимін сақтау және мемлекеттік шығыстарды оңтайландыру қаржы 

ресурстарының тапшылығы болып табылады; 

3) 

Халықты әлеуметтік қорғау. Өйткені, осы мақсаттарға бөлінетін бюджеттік қаржы 

бөлулер  жалпы  әл-ауқаттық  кепілдік  бола  алмайды,  мемлекеттік  шығыстарды 

оңтайландыру  мақсатында  оларды  бюджет  жүйесіне  жұмылдыру  қажет  және 

республикалық және аумақтық бюджеттерден олардың мақсатты әрі тиімді жұмсалуының 

пәрменді бақылау жүйесін құру маңызды болып табылады; 

4)  

Қазақстан  Республикасы  Конституциясымен  көзделген,  республикалық  және 

жергілікті  билік  органдары  өкілеттігі  мен  енгізу  іс-әрекеттерін  бөлуден  шығатын 

жергілікті  басқару  органдары  бюджетімен  және  республикалық  бюджет  арасындағы 

шығыстарды заңдық деңгейде нақты бөлуді жүргізу; бұл өзіндік көздердің кем дегенде 30-

50%-

ы  есебінен  жергілікті  бюджеттің  кіріс  бөлігін  қамтамасыз  ету  есебінен  аумақтық 

салықтар мен алымдар тізімін қайта қарау; 

5)  

Жергілікті  бюджетке  республикалық  салықтардан  аударымдардың  белгіленген 

сараланған нормативтеріне бірдей есептеу принциптері мен біртұтас әдіснаманы қолдану, 

өйткені әр түрлі салықтық әлует, әр түрлі халық саны бар, басқарма мен олардың билік 

органдарының  сіңірген  еңбегіне  немесе  оның  кінәсі  бойынша  емес  әр  түрлі  аймақтарда 

бірдей емес бастапқы шарттар қалыптасқанын ескермеуге болмайды [2]. 

580 

Open  access: 

http://www.aesa.kz:8080/conference_proceedings/2017/

  

 

Дотация түріндегі қаржылық көмек көрсетудің әдіснамалық талдауы бұл кейбір негіз 

қалаушы мәселелерді шеше алмайды, ал тікелей айтсақ: 

- 

республикалық және жергілікті бюджет арасындағы қайта бөлінетін қаражаттарды 

қысқарту, керісінше, қарсы қаржы ағындарын ұлғайтады; 

- 

аумақтар  бюджетінің  теңгерімділігі  басқаларда  кіріс  бөлігі  елеулі  қысқарғанда 

жекелеген аумақтар бюджетіне негізделмеген артық аударымдар үшін жағдай жасайды. 

Осыған  байланысты  бюджетаралық  қатынастар  мәселелерін  шешу  жолдарның 

негіздеуі болып: 

- 

жергілікті  және  республикалық  билік  органдарының  тізбектеліп  бөліну 

жауапкершілігі және осының негізіндегі жергілікті және республикалық билік органдары 

экономика,  қаржы  және  салық  саясатында  жергілікті  кең  дербестік  алуы  үшін  әр  түрлі 

деңгейдегі  бюджет  шығыстарын  бөлу.  Шығыстардың  бөлінуі  мынадай  түрде  жүзеге 

асырылуы  керек,  шығыстарды  халық  мүддесі  үшін  жүзеге  асыратын  және  сол  арқылы 

олардың  қажетсіз  орталықтандырылуынан  алшақтатуды  жүргізетін  сол  әкімшілік-

аумақтық бірлікке жақындату үшін жүзеге асырылады; 

-  

мемлекеттік  қаржының  тұрақтығы  және  аймақтардың  экономикалық  дамуына 

теңестіру  үшін  жалпы  мемлекеттік  және  жекелеген  аймақаралық  экономикалық  және 

әлеуметтік  бағдарламаларды  жүзеге  асыру  мақсатында  республикалық  деңгейде 

табыстарды орталықтандыруды жүзеге асыру; 

- 

жергілікті  салықтар  мен  алымдар  және  олардың  ставкаларын  енгізу  мәселесінде 

жергілікті басқару органдарына заңдық ресімдеу бойынша құқық беру. 

Осы  аталғандардың  барлығы,  біздің  ойымызша,  аумақтарға  қаржылық  қолдау 

көрсетудің  ұйымдастырылған  және  сандық  жүйеленуін,  сондай-ақ  қаржылық  көмекті 

қажет  ететін  аумақтық  бюджеттерден  негізделген  шығындармен  бюджеттік  жоспарлау 

үдерісіне бақылауды күшейтуді іске асырады. 

Бюджеттік құрылғы мен бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру проблемаларын 

щешу  қазақстандық  мемлекеттілікті  тұрақтандырып,  нығайтады,  болашақта  нарықтық 

экономика жүйесін басқаруды және объективтілікті жоғарылатады. 

Қолданылған дереккөздер тізімі 

1.  Оналтаев  Д.О.  Государственный  бюджет.  Учебное  пособие.-  Алматы:  Ценные 

бумаги, 2007.-192с. 

2. www.salyk.kz 

 

 

 

Екінші деңгейлі банк қызметінің тиімділігін талдау  

 

Омарова А.А. 

Алматы экономика және статистика академиясы 

E-mail: Akusia_1993_28.01

@mail.ru

 

 

 

Қазіргі кезде көптеген банктер халыққа қаржылық қызмет көрсету кезінде банктік 

қызметтің  барлық  аспектілерін  қамтитын  түрлі  өнімдерді  ұсынып  отыр.  Дәл  осы  кезде 

басқа банктер бәсекеге қабілеттілігін сақтап қалу  мен жаулап алу мақсатында қатаң түрде 

тек белгілі бір қызмет түрлерін көрсетуге тырысады.   

 

Екінші деңгейлі банктер халыққа қызмет көрсетумен байланысты несиелік, есептік 

және қаржылық операциялардың барлық түрлерін орындайды. 

 

Екінші  деңгейлі  банктер  орындайтын  қызметтерді  топтау  арқылы  олардың 

орындайтын функцияларын құрауға болады: 

- 

уақытша  бос  ақшалай  қаражаттарды,  жинақтар  мен  салымдарды  шоғырландыру 

(депозиттік операциялар); 

- 

халыққа несие беру (активті операциялар);