Оқулық «Желілік және жүйелік әкімшілендіру»

Неміс  эмигранты  Герман  Холлерит  (1860  —  1929)  деректерді 
енгізу үшін перфокарталарды қолданатын электромеханикалық 
«халық 
санағына 
арналған 
машинаны» 
патенттеді. 
Машинаперфокартадағы  тесіктер  арқылы  электр  тізбегінің 
тұйықталуы  кезінде  пайда  болатын  электр  импульстерімен 
басқарылды. 
Есептеуіш  құрылғылардың  барынша  екпінді  жəне  кезектес 
дамуы  мен  ендірілуі  ретінде  ХХ  ғ.  бірінші  жартысы  есте  қалды. 
Әмбебап  есептеуіш  машинасын  құру  мүмкіндігін  ағылшын 
математигі Алан Матисон Тьюринг (1912 — 1954) қалады. 
1938  ж.  неміс  инженері  Конрад  Зусе  механикалық 
бағдарламаланатын  Z-1  сандық  машинаның  макетін  дайындады, 
оның  құрамында  перфокарталардан  жады  блогына  деректер 
енгізетін  пернетақта  болды.  Бұл  машинаны  құрған  кезде  дүние 
жүзінде  алғаш  рет  автормен  ұсынылған  есептеудің  екілік  жүйесі 
жəне «машиналық сөз» термині қолданылды. 
1943 ж. американдық Говард Эйкен осы уақытқа дейін құрылған 
электромеханикалық 
реле 
негізінде 
IBM 
фирмасының 
кəсіпорындарының  бірінде  «Марк-1»  деп  аталған  есептеуіш 
машинасын құрылымдады жəне жасап шығарды. 
Алғашқы  есептеуіш  машиналарын  жасау  кезінде  электронды 
лампаларды  қолдану  осы  салада  прогреске  түрткі  болды.  1946  ж. 
АҚШ-та  Джон  Мочли  жəне  Преспер  Экерттің  жетекшілігімен  бір 
топ  мамандармен  ENIAC  (Electronic  Numerical  Integrator  and 
Computer  —  электрондық  сандық  интегратор  жəне  есептеуіш)  деп 
аталған  баллистикалық  есептеулерге  арналған  электрондық  лампа 
негізінде бірінші есептеуіш машина пайда болды. Өзге есептеулерді 
орындау үшін машинаны қайта құру керек болды. 
1949  ж.  əйгілі  математик  Джон  фон  Нейманның  (1903  —  1957) 
есептеуіш  машинаның  логикалық  схемасын  құру  принциптері 
жүзеге асқан компьютер құрылды. Ол машина толықтай машинаны 
қайта  құрмастан  өзгертуге  болатын  икемді  есте  сақтау 
бағдарламасын қолдану мүмкіндігіне ие болды. 
Компьютерлердегі 
электрондық 
лампалардың 
орнын 
алмастырған  1948  ж.  т  р ан  зи  ст  о  р  л ар  д  ы  ойлап  табу,  оларды 
жаппай  өндіріс  технологиясының  дамуы  1950-ші  жылдарда 
компьютерлердің  өлшемдерінің  кішіреюіне,  елеулі  жетілдірілуіне, 
бағасының да арзандауына мүмкіндік туғызды. 
 
 
 
17 

1952  ж.  фирма  IBM  фирмасы  алғашқы  өнеркəсіптік  электрондық 
IBM 701 компьютер шығарды ол 4 мың электрондық лампадан жəне 12 
мың германийлік диодтардан тұратын параллель əрекеттегі синхронды 
ЭЕМ түрінде көрсетілді.  Ал 1956 ж. IBM магнит дисктерде ақпаратты 
жинақтауышы бар алғашқы компьютерді ұсынды. 
Компьютерлерді  миниатюризациялау  мен  жетілдіру  жолындағы 
келесі қадам инте гра лды  с хем а лар ды  ойлап табумен байланысты 
болды.  1959  ж.  Роберт  Нойс,  соңында  Intel  фирмасының  негізін 
қалаушы  бір  пластинада  транзисторлардың  өзін  жəне  интегральды 
схема  немесе  чип  деп  аталатын  олардың  араларындағы  барлық 
қосылыстарын құруды ұсынды. 
Интегральды  схемалардағы  алғашқы  компьютерді  Burroughs 
фирмасы  1968  ж.  шығарды.  1970  ж.  Intel  фирмасының 
конструкторлары  өз  функциялары  бойынша  үлкен  ЭЕМ-ның  орталық 
процессорына  ұқсас  бір  уақытта  тек  4  бит  ақпарат  өңдей  алатын 
бірінші  микропроцессор.  На  базе  Intel-8080  базасында  1975  ж. 
оперативтік  жадысы  256  байт,  пернетақтамен  жəне  монитормен 
жасақталмаған  алғашқы  коммерциялық  таратылатын  «Альтаир  8800» 
компьютері жасалды. 
«Альтаир»  компьютері  Пол  Аллен  жəне  Билл  Гейтс  (Microsoft 
фирмасының  болашақ  негізін  қалаушылар)  пайдаланушыларға 
компьютермен жеткілікті түрде қарапйым қатынаста болуға мүмкіндік 
жасаған  оған  Basic  тілінің  түсініктемесін  жасап  шығаруының 
арқасында 
атақтылыққа 
қол 
жеткізді. 
Компьютерлер 
енді 
пернетақтасымен  жəне  мониторымен  толық  жасақтауда  сатыла 
бастады, оларға сұраныс жыл сайын артып отырды. 
1981 ж. IBM фирмасы микропроцессор базасындағы 8088 алғашқы 
IBM  PC  дербес  компьютерін  шығарды.  1983  ж.  Apple  корпорациясы 
Lisa  компьютерін  –  «тінтуір»  манипуляторымен  басқарылатын 
алғашқы  кеңселік  компьютер  жасады.  Жүйелік  блок  дисплей  жəне 
пернетақтамен  тұтас  блокқа  біріктірілген  Laptop  (ноутбук)  типіндегі 
алғашқы  компьютер  1984  жылы  жасалды.  1986  ж.  IBM  Intel 
процессоры  базасындағы  алғашқы  «трансформацияланатын»  ноутбук 
моделін ұсынды. 
Жаппай  тұтынуға  арналған  алғашқы  екі  ядролы  процессор  2001 
жылы  IBM  компаниясымен  шығарылған  бір  кристалда  екі  PowerPC 
ядролары бар POWER4 болды. 
Сенсорлық  экраны  бар  ноутбуктың  өзге  түрі  ретінде  планшеттік 
дербес компьютер нарықта 2002 ж. пайда болды. 
2011  ж.  үй  компьютерлері  үшін  8-ядролы  жəне  серверлік  жүйелер 
үшін 16-ядролы процессорлар өндірісі игерілді. 
 
18 

Дербес компьютерлер нарығында IBM PC үйлесетін компьютерлер 
басым, уақыт өте келе IBM фирма атауы түсіп қалып, оларды жай ған 
«дербес компьютер» ДК деп атай бастады. 
ШM  PC  компьютерлерінің  атақтығы  ол  ЮM  фирмасы  жасап 
шығару  барысында  ашық  архитектура  принципін  жетекшілікке 
алғандығында,  яғни  бастапқыда  компьютерді  біртұтас  ажырамайтын 
құрылғы  қылып  жасамады,  оның  құрастыруын  тəуелсіз  дайындалған 
бөліктерден жасауға мүмкіншілік берді, оған қоса құрылғылардың ЮM 
PC-мен жанасу əдістері барлығына қолжетімді болды. 
ЭЕМ  архитектурасы  аппараттық-бағдарламалық  құралдарды 
жəнетиісті тапсырмалар класын орындау кезінде ЭЕМ функционалдық 
мүмкіншіліктерін 
анықтайтын 
олардың 
сипаттамаларын 
ұйымдастырудың  ортақ  принциптерінің  жиынтығы  деп  түсіндіріледі. 
ЭЕМ  архитектурасы  бағасы,  қолданыс  аясы,  функционалдық 
мүмкіндіктері,  қолдану  ыңғайлығы  сияқты  факторларды  ескеретін 
аппараттық  жəне  бағдарламалық  құралдар  кешенін  тұрғызумен 
байланысты  көп  мəселелер  қатарын  қамтиды,  сонымен  қатар 
архитектураның  басты  компоненттерінің  бірі  аппараттық  құралдар 
болып  табылады.  Архитектура  есептеу  құралының  құрамдас 
бөліктерінің  барлық  байланыстарын  регламенттемейді,  тек  тиімді 
қолдануға арналған қажетті, маңыздысын регламенттейді. 
Есептеу  құралының  архитектурасын  оның  құрылымынан  ажырату 
маңызды. 
Есептеу  құралының  құрылымы  детализацияның  (құрылғылар, 
блоктар,  тораптар  жəне  т.б.)  кейбір  деңгейінде  оның  нақты  құрамын 
анықтайды жəне жүйе ішінде байланыстарды сипаттайды. 
Ашық архитектура принципіне байланысты ЮМ РС компьютерінің 
негізгі  электрондық  тақтасында  —  жүйелік,  немесе  аналық,  — 
ақпаратты  (есептеулер)  өңдеуді  жүзеге  асыратын  блоктар  ғана 
орналастырылған. 
Компьютердің 
қалған 
(перифериялық) 
құрылғыларын  –  мониторды,  дисктерді,  принтерді  басқаратын 
схемалар  жүйелік  тақтада  –  слоттарда  болатын  стандартты 
жалғасытрғыштарға  қойылатын  жеке  тақталарда  (контроллерларда) 
жүзеге  асырылған.  Бұл  электрондық  схемаларға  бірыңғай  қорек 
блогынан электр көзі тартылады, ал қолайлы жəне ыңғайлы болу үшін 
осының барлығы ортақ корпусқа – жүйелік блокқа орнатылады. 
Жүйенің  ашықтығы  ЮМ  РС  үйлескен  компьютерлер  үшін  сыртқы 
құрылғылардың 
контроллерлермен, 
контроллерлердің 
жүйелік 
тақтамен  өзара  əрекеттесуінің  артықшылықтары  қолжетімділігімен 
тұжырымдалады. 
 
 
19