Сыбайлас жемқорлықҚА Қарсы мәдениет негіздері

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ НЕГІЗДЕРІ 
98
Комиссия  Мемлекеттік  басшысына  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы 
күрес мәселелері, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы, 
жемқорлыққа қарсы күрес нысандары мен әдістерін жетілдіру бойынша 
ұсыныстарын енгізеді.
Аталған орган үнемі жемқорлыққа қарсы күрес жағдайына мониторинг 
жүргізіп және талдау жасап отырады, азаматтар мен заңды тұлғалардың 
өтініштерін, жауапты мемлекеттік лауазымдарды иеленген адамдардың 
жасаған  сыбайлас  жемқорлық  құқық  бұзушылық  фактілері  туралы 
бұқаралық  ақпарат  құралдарындағы  жарияланымдарды,  мемлекеттік 
қызметшілердің  этиканы  бұзу  жағдайларын  қарастырады  және  олар 
бойынша уәкілетті адамдарға қызметтік тергеп-тексеру жүргізу, тәртіптік 
жаза қолдану туралы ұсынымдар дайындайды, облыстардың, Астана және 
Алматы  қалаларының  тәртіптік  кеңестерінің  қызметтерін  үйлестіреді.  
Бұл комиссияның 2004 жылы 1 желтоқсанда Сыртқы істер министрлігіне 
ұсынған  шешімі  маңызды  рөл  атқарды.  Атап  айтқанда,  Трансұлттық 
қылмысқа қарсы БҰҰ Конвенциясына (2000 жылғы 15 қараша), сондай-
ақ «Қылмыстық әрекеттен түскен табыстарды жылыстату, анықтау, алып 
қою және тәркілеу туралы» (Страсбург, 1990 жылғы 8 қараша), «Сыбайлас 
жемқорлық  үшін  қылмыстық  жауапкершілік  туралы»  (Страсбург, 
1999  жылғы  27  қаңтар)  халықаралық  конвенцияларға  Қазақстанның 
қосылу  процесін  жеделдету  ұсыныстары  жасалды.  Бұндай  шешімдер 
мемлекетіміздің  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  саласындағы 
толыққанды әрі жан-жақты халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылысын 
көрсетті. 
2002 жылдың 20 қыркүйегінде Қазақстан Республикасының алғашқы 
Құқықтық  саясат  тұжырымдамасы  әзірленіп,  бекітілді  [15].  2001  жылғы 
13 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты «Соттардың 
сыбайлас  жемқорлыққа  байланысты  қылмыстар  жөніндегі  қылмыстық 
істерді  қарау  практикасы  туралы»  нормативтік  қаулы  қабылдады 
[16],  ол  «сыбайлас  жемқорлыққа  байланысты  қылмыс»,  «лауазымды 
тұлғалар», «сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыс субъектілері», 
«ұйымдастырушылық-өкімдік  функциялар»,  «мүліктік  игіліктер  мен 
басымдықтар» (ескі редакцияда) және және т.б. ұғымдарға қатысты даулы 
мәселелерді нақтылауда белгілі бір шекті бұзып өтетін қазіргі құқықтық 
дискурс болып табылады.   
2004 жылғы 29 қаңтарда Қазақстан Республикасының Экономикалық 
қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі агенттігі 
(қаржы полициясы) туралы ереже бекітілді [17]. Ережеге сәйкес, Агенттік 
экономикалық  қауiпсiздiкті  қамтамасыз  ету  мақсатында  басшылықты, 
сондай-ақ  заңнамада  көзделген  шектерде  экономикалық,  қаржылық 
және  сыбайлас  жемқорлық  қылмыстар  мен  құқық  бұзушылықтардың 
алдын  алу,  оларды  анықтау,  жолын  кесу,  ашу  мен  тергеу  бойынша 
салааралық үйлестірудi әрi өзге де арнайы атқарушы және рұқсат берушi 
функцияларды  жүзеге  асырушы  Қазақстан  Республикасының  орталық 
атқарушы органы болып табылды. 2004 жылғы 20 қаңтарда «Сыбайлас 
жемқорлық  құқық  бұзушылықтарды  жасаған,  тәртiптiк  жауаптылыққа 
тартылған  тұлғалардың  есебiн  жүргiзу  туралы»  Нұсқаулық  басылып 
шықты [18].

1-ТАРАУ. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТ:
ҰҒЫМЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ, МІНДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ
99
2005  жылғы  шілдеде  «Мемлекеттік  қызмет  туралы»  Қазақстан 
Республикасының  Заңына  сыбайлас  жемқорлық  құқық  бұзушылықтар 
және  қылмыс  үшін  талапты  күшейтетін  өзгерістер  мен  толықтырулар 
енгізілген  болатын.  Заңның  10-бабы  4-тармағы  6-2)  тармақшамен 
толықтырылды,  онда  сыбайлас  жемқорлық  қылмыс  жасаған  адам 
мемлекеттік қызметке қабылданбайды деген қағида бекітілді. Сонымен 
бірге  өзгерістердің  ішінде  Қазақстан  Республикасының  Мемлекеттік 
қызмет істері агенттігіне  мемлекеттік әкімшілік қызметшілердің сыбайлас 
жемқорлық  қылмыс  жасағаны  үшін  тәртіптік  жазаларын  мерзімінен 
бұрын  алуды  келісу  өкілеттігін  беру  көзделді.  Осындай  өзгерістер  мен 
толықтыруларға сәйкес, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының 
тәртіптік  кеңестері  Мемлекеттік  қызмет  істері  агенттігіне  берілді. 
2001–2005 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 
мемлекеттік  бағдарламасын  іске  асыру  барысында  қол  жеткізілген 
жағымды  нәтижелермен  бірге  мынадай  құқықтық  сәйкес  келмейтін 
тұстар да болды.  
Біріншіден,  заңнамалық  актілердегі  құқықтық  олқылықтар  мен 
сілтеме нормаларының көп болуы мемлекеттік органдардың жекелеген 
лауазымды адамдарға көптеген өкілеттік беретін ведомстволық актілерді 
қабылдауына мүмкіндік берді. Бұл әрине, сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
күрес  саласын  реттейтін  нормативтік  құқықтық  актілерді  халықаралық 
шарттармен  және  келісімдермен  одан  әрі  біріздендіруді  талап  етті.
Екіншіден,  алдағы  уақытта  әкімшілік  рәсімдерді,  ең  алдымен  салық 
және кеден қағидаларын жеңілдету қажет болды. Сыбайлас жемқорлықты 
азайту үшін олар қарапайым, түсінікті және жалпыға мәлім болуы тиіс. 
Ақпараттар мен құжаттамаға қойылатын талаптарды барынша жеңілдету 
қажеттігі туындады.
Үшіншіден, 
адами 
ресурстарды 
басқарудағы 
тиімділіктің 
жеткіліксіз  болуы  орын  алды.  Әкімшілік  сыбайлас  жемқорлық  құқық 
бұзушылықтардың сот практикасын талдау барысында кінәлі адамдардың 
көпшілігі төмен буындағы мемлекеттік қызметшілер қатарына жататынын 
көрсетті.  Олардың  еңбекақы  көлемі  және  әлеуметтік  қорғалмауы 
сыбайлас  жемқорлық  үшін  экономикалық  бастауы  болып  табылды. 
Төртіншіден,  мемлекеттік  органдарда  сыбайлас  жемқорлықтың 
туындау себептеріне мониторингтің жүргізілмеуі. Сыбайлас жемқорлық 
факторлары мен тетіктерін қадағалап отырудың қажеттілігі, оның деңгейі 
мен құрылымын бағалау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шаралардың 
тиімділігін талдау мониторингтің енгізілуін қажет етті.
Бесіншіден, осы кезең тәжірибесі мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы саясаты мәселелері бойынша азаматтық қоғамның хабардар болуы 
мен белсенділігінің тиісті деңгейінің болмағанын көрсетіп отыр. Соның 
аясында  азаматтық  қоғам  институттарының  аталған  бағдарламаны 
жүзеге  асыруға  қатысу  тетіктерін  қалыптастыру,  жұртшылықтың 
сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  барысы  жөнінде  хабардар  болуы 
үшін    жалпыға  қолжетімді  және  тиімді  рәсімдерін  енгізу  талап  етілді.
Алтыншыдан,  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  күрес  саласындағы 
халықаралық  ынтымақтастық  деңгейінің  жеткіліксіз  болуы.  Осыған