30
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
Сөзжасам, терминжасам барысында қолданылатын негізгі тәсілдің бірі –
сөз тудырушы жұрнақтар арқылы термин жасау болып табылады. Сондықтан
терминқорға енгізілетін терминдердің тіл табиғатына сай, терминге қойылатын
талаптарға жауап бере алатындай лингвистикалық тұрғыдан сауатты жасалуы
үшін – тіліміздегі сөз тудырушы жұрнақтарды жіктеп, оларды қалай ұтымды
пайдалану керектігі көрсетілуі тиіс. Осылайша жұрнақтарды жөнсіз жалғай беру
фактілері азайып, жүйеленген ұлттық терминқор қалыптастырудың негізі нығая
түспек [5].
Ұлттық терминқорымызда аналитикалық жолмен жасалған терминдер өте
мол. Соған қарамастан, қазақ тіл білімінде терминжасамның синтаксистік тәсілі
арқылы жасалған терминдердің тілдік табиғаты әлі зерттеле қоймаған, жекеле-
ген ғылыми еңбектер мен мақалаларда ғана сөз болып жүрген мәселелердің бірі.
Сөзтіркесім – жаңа термин жасаудың ең өнімді жолы. Қазақ тілінде зат немесе
құбылыстың атын тіркестіріп атау жиі ұшырасады. Бұл сөздер аталым дәрежесіне
жеткен сөздер. Егер сөз тіркесі лексикалық тұтастыққа айналып, аталым дәрежесіне
жетсе, сөз тіркесі қызметін тоқтатады. Мұндағы басты қасиет – ұғымның атау
дәрежесіне жетуі. Әсіресе аударма терминдерді түпнұсқадағыдай біріктіріп не-
месе бөлек жазу тәсілдерін арнайы қарастырудың, жан-жақты зерттеудің мәні
зор. Өйткені терминологиялық лексикамыздың құрамындағы көп компонентті
терминдердің басым бөлігі орыс тілінен аударылып алынады. Ал орыс тілінде
терминжасамның осындай синтаксистік тәсілі өнімді тәсілдің бірі ретінде өте
белсенді қолданылады. Сондықтан қай салада болмасын, ұлттық терминжасам
үдерісінде тілдік заңдылықтарға (терминжасам амал-тәсілдері мен жолдарына)
мейлінше ыждағаттылықпен назар аудару мәселесі жауапкершілікпен жүргізілуі
керек. Бұл теориялық бағытта зерттеліп, әрі қолданбалы бағытта жүзеге асырыла-
тын көлемді де күрделі, заманауи жаһандану дәуірінде кезек күттірмейтін өзекті
тақырыптардың бірі. Қазақ ғылыми тілінде салалық терминдерді ұлттық үлгіде
жаңғырту мүмкіндігінше нақтыланып, өз дәрежесінде пайдаланылуы үшін әлемдік
тәжірибедегі терминжасамға қатысты ортақ ұстанымдар мен әдіс-тәсілдер жан-
жақты зерттелуі қажет.
Әлемдік тіл білімінде терминжасамның орнығып, тұрақтанған теориялық
ұстанымдары мен практикалық әдіс-тәсілдері бар. Ал осы мәселенің қазақ тілі мате-
риалдары бойынша ұлттық үлгіде жетілдіріліп, жүйеленуінің тілтанымдық негіздерін
жасау тұрғысында зерттеу жұмыстарын жалғастыра түсу кезек күттірмейтін мәселе
болып табылады [5].
Сонымен қатар жаңа тілдік оралымдар мен жаңа сөздердің, терминдердің
елеулі бір бөлігі жалпы көпшілікке тарайтын көздердің бірі – БАҚ болып сана-
лады. Яғни,қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарында қазіргі кезде әртүрлі
қолданылып жүрген терминдерді, жаңа атауларды біріздендіру және ретке кел-
тіру де түйткілді мәселе қатарында.Қазіргі кезде жеткілікті деңгейде сарапталып,
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
31
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
тексерілместен жарыққа шығып жатқан баспа өнімдерінің және арнайы дайындығы
төмен не тілді жетік меңгермеген, меңгерсе де оның қыр-сырына тереңдеп бара
қоймайтын кейбір хабар жүргізушілерінің нәтижесінде БАҚ тілінің деңгейі төмен
деп айтуға әбден болады. Күнделікті мерзімді баспасөз беттеріне және теле-
радиохабарларға назар аударатын болсақ, қандай да бір атауды қанша ақпарат көзі
болса, сонша түрлі өзгертіп, түрлентіп қолданады (бұл жерде семьяотбасы, жанұя;
класссынып, класс; рынокнарық, рынок және т.б. көрсету де жеткілікті).
Сондай-ақ бірқатар тіркес сөздерді тұлға жағынан ықшамдап жазсақ не айт-
сақ, жып-жинақы бір лексикалық бүтін пайда болар еді. Мәселен, су құбыры
суқұбыр; газ құбырыгазқұбыр; мұнай құбырымұнайқұбыр; әуе жолыәуежол;
су сепкішсусепкі; жел баққышжелбағар және осы іспеттес үлгілерді көптеп
келтіруге болады. Осы ретте есепсіз қосымша жалғаудың әсерінен айтуға да,
жазуға да қиындық келтіретін бірқатар сөздерді атауға болады: баламалы/лы/қ,
ыңғайлы/лы/қ, ылғалды/лы/қ, құнарлы/лы/қ, үдемелі/лі/к және т.б.
Сонымен, термин сөздердің бұқаралық сипат алуы күшейіп, құқықтық қатынас,
денсаулық саласына, саясатқа, жаңа технология, бизнес, банк ісі, ғылым салала-
ры, тіл мен тарих, мәдениет жөнінде ақпарат алуға деген сұраныс арта түскендігін
баса айтқан жөн. Терминдер мен терминдік атаулардың жұртшылықтың игілігіне
айналу үрдісі де уақыт өткен сайын қарқын алуда. Бұдан бұқаралық ақпарат
құралдарында термин қолдану мәселесіне кеңірек ден қоюға тура келеді де-
ген тұжырым жасауға болады. Терминдік норманы қалыптастырып, реттеуде
БАҚ-тың рөлі ерекше болуы шарт. Сондықтан құзыретті органның жанындағы
Мемлекеттік терминологиялық комиссияның бұқаралық ақпарат құралдарына
тигізер ықпалы зор болмақ [6].
Қоғамдық экономикалық қатынастың өзгеруімен байланысты жарнамалық
мәтіндер көбейді. Оның ішінде бізді толғандырып отырғаны – өзге тілден ауда-
рылып, ұлттық тілімізде беріліп отырған «жарымжан» жарнамалардың атта ған
сайын кездесуі. Жарнаманың көп болуы, әрине қоғамның қарқынды дамуын
көрсетеді, бірақ олардың сорақы аудармаларын көргенде мемлекеттік тіл ді дамыту
орталықтары мен қалалық әкімдік жанындағы тиісті бөлімдер-инспекциялардың
жауапты қызметкерлері қандай күйде болады екен деген ой туады.
Біздің шағын мақала көлемінде жоғарыда атап көрсеткендеріміз, ол болашақта
жүзеге асырылуы тиіс ауқымды ғылыми-зерттеу жобасының кейбір парасы ғана.
Бұл ғылыми-зерттеу жобасында көзделген мақсаттарға қол жеткізу үшін жұмыс
барысында терминологияның ұлттық сипатын арттыра отырып, қазақ ғылым тілін
қалыптастыру үрдісін таңдаған А.Байтұрсынұлы, Е.Омарұлы, Х.Досмұхаме-
дұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабайұлы, М.Дулатұлы, Қ.Жұбанов т.б. қазақ зия-
лы лы лары ұсынған қағидаттар мен терминжасам тәжірибелері, академиктер
Ә.Т.Қайдар, Ө.Айтбайұлы, профессорлар Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы, С.Ақаев,
Ш.Біләл т.б. ғалымдардың қазақ ұлттық ғылыми терминологиясын жан-жақты
Терминологияның зерттелуі жән
е салалық терминдер мәсел
есі
