300
қосалық тұлғасы зат есім де болған болар, оған етістік тудыратын
-та жұрнағы жалғанып
қосалықтап отау (үй) тігу «қос-қосынан
қатарлап үй тігу немесе тіпті қазақ тұрмысында да орын алған екі
киіз үйді біріне-бірін жалғап тігуді осылайша атауы мүмкін. Сөз
мағынасы қос деген түбірдің семантикалық ұйытқы болып тұрғанын
көрсетеді. Қосалықтау сөзін біз әзірге өзге жырлар мен ертедегі
ақын-жыраулардың өлең-толғаулары тілінен не мақал-мәтелдерден
таба алмадық. Іздестіре түсу керек.
Өкіліне түспеді. «Едіге» жырының Шоқан және Қ.Сәтбаев
жинаған нұсқаларында Тоқтамыс хан айналасындағы жақсылардан
ренжіп кеткен Едігені қалай қайтарамыз деп ақыл сұрағанда,
олардың айтқан сөздерінің «өкіліне түспеді», «байыбына барма-
ды» деп жырланған. Жырдың тағы бір жерінде: «Сыпыра жырау
толғағанда оның сөзінің өкіліне түскен жақсылар: бұл не оқиясы
болды деп шыдай алмай жылайды». Өкіліне түспеді тіркесі осы
жырдан басқаларында кездеспейді. Қолымызда бар сөздіктерде бұл
тіркесті таба алмадық, ал мәнмәтінге қарағанда, «айтылған сөзді
«қабылдамады», «мән-мағынасын түсінбеді» (байыбына бармады)
деп тануға болады. Қазақ тілінде сөзге түспеді деген тіркесті Бұхар
жыраудан (XVIII ғ.) кездестіреміз: «Айтқан сөзге түспеген Жаман
емей, немене!» Сірә, бұл жердегі түспеген тұлғасы – түсінбеген
деген етістіктің ықшамдалған варианты болар. Демек, өкіл сөзінің
семантикасы мен түптөркінін іздестіру керек сияқты. Бұл тіркеске
П.М.Мелиоранский де түсініктеме (комментарий) береді. Өкіл – «крик,
пение, стон» дегенді білдіретін сөз деп көрсетеді, оны Л.З.Будагов
сөздігіндегі өңкілдеу етістігімен ұштастырады. Біздіңше, бұл таным-
ды дәл деп айту қиын. Сірә, өкіл – «айтқан сөз, берген ақыл» дегенге
саяды, демек, өкіліне түспеу (түсінбеу) – «айтылған сөзге түсінбеді»,
яғни «қабыл алмады» дегенді білдіретін сияқты. Мұны қатарындағы
байыбына бармады деген таныс (түсінікті) тіркес те дәлелдей түседі.
Осы сөзге қатысты және бір көңіл аударатын факт (жыр жолдары) бар.
Ол проф. И.Н.Березиннің «Хрестоматиясындағы» «Едіге» жырының
мәтінінде «өкіліне түспей, байыбына бармай» деген өлең жолы да бар
және ары қарай оқығанда, «Көңіліне түскен жақсылар өксіп-өксіп
жылайды», «Көңіліне түспес жамандар Не оттайды деп жүре барып
тыңдайды» деген жыр жолдарын кездестіреміз. «Едіге» жырларының
кейбір нұсқаларының тілі қазақыландыра түскендігі белгілі. Жырды
кейінгі кездерде (И.Н.Березин қазақ ортасындағы жыршыдан жазды-
рып алған – XIX ғ.) жырлағандар өздеріне түсініксіз өлең жолдарын
немесе жеке сөздерді мәнмәтінге қарап, яғни жырдағы оқиғалардың
барысына қарап, өздерінше қазақшалап жырлағаны байқалады. Де-
мек, айтылған сөздің (ақыл-кеңестің) өкіліне түспеу – «көңіліне
301
қонбау» деген қолданыс болып шығады. Біздіңше, тіпті өкіл деген
тұлға көңіл деген сөздің қате жазылуы, қате оқылуы болар деп те не-
месе көңүл-өкүл деген метатеза (дыбыс алмасуы) құбылыс болар деп
те топшыласақ, бұл күнде де ескілік алдымыздан шығады. Айналу/
айлану деген сияқты дыбыстардың өкүл – көңүл болып орын алмасып
құбылуын жоққа шығара алмаймыз.
Өтіл. Өтілу. «Едіге» жырының қара сөз бөлігінде
өтілу етістігі
бар:
Төртеуі
бір-біріне өтілді,
Едігеге сөйле деп...
Асылдан саба толтырып.
Тең құрдасқа қосылып,
Өтіліп қымыз іше алмай.
Тіркестің мағынасы «сұрады, өтінді» дегенге саяды. Осыған қарап
өтілу сөзі бүгінгі түсінікті
өтіну сөзімен түбірлес деуге болады. «Қазақ
тілінің аймақтық сөздігіне» (2005 ж.) үңілсек, Түрікменстанның
Красноводск, Ашхабад, Жемен өлкелеріндегі қазақтардың тілінде
өтіл деген зат есім «өтініш» дегенді білдіреді екен, ал Қызылорда,
Қармақшы тұрғындары өтіл дегенді «бедел, абырой» деген мағынада
қолданылатындығы да осы сөздікте көрсетілген. Сірә, «Едіге»
жырындағы өтіл сөзінің мағынасы «өкініштен» гөрі «ақыл, кеңес»
дегенге жақындайды, өйткені көне түркі тілдерінде өт, өтлүк «совет,
назидание» деген мағынаны берген (ДТС, 1969, 512-бет). Бұл тіркес
өзге жырларда да бар:
Сол анасы жылады,
Ұлынан өтіл сұрады («Ер Сайын»).
Төрде отырған билерден
Бозмұнай өтіл сұрады («Бозмұнай»).
Өтіл, өтіл сұрау «ақыл, кеңес, ақыл сұрау» мағыналарында
жұмсалған ескіліктердің бірі деп таныған жөн.
Сарымсақ. «Едіге» жырында (Шоқан нұсқасында):
Сапты аяқтай ерінді,
Сарымсақтай азулы,
От орнындай тұяқты...
Ат берсең де міне алман, – деген теңеулі тіркестер бар.
Сарымсақтай азулы тіркесі сармысықтай азулы болса керек. Сірә,
ертеректе түркі халықтарында, ноғайларда сармысық – жыртқыш
аңдардың бірінің атауы болар. Арыстан, жолбарыс, леопард сияқты
мысықтұқымдастардың бірі сармысық деп аталуы – ғажап емес.
Кейбір халықтарда қауіпті аңның атын өзгертіп атау (қасқыр – бөрі)
дәстүрі бар. Соған қарағанда, жыртқыштардың ішінде ең үлкені (сар
– «үлкен» деген сөз) не түсі сарысы – сар мысық. Сары мысық – ең
