121
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Түрлі тақырыпты қамтитын мифтер көп, солардың негізгісі тілегеніңді
тірлікке көшіруді көздейді. Фашизм теорияшыларының «үшінші рейхтің
мыңжылдық патшалығы» туралы постулаттарының, нəсілшілдік туралы
«жиырмасыншы ғасыр мифі», яғни неміс халқының орны туралы нəсілшіл-
дік мифтің т.с.с. осындай сипаты бар.
Ұлттық өмірде болмыстан алшақ я оған жақындатылған басқа да мифтер
көп: мəселен, «жоғарғы» жəне «төменгі» нəсіл туралы, халықтар мен мемле-
кеттер тағыдырында ұлттық сипаттың ықпалының мүлтіксіз болатыны тура-
лы, америкалық ұлттың айрықшылығы туралы, «батыс өркениетінің» ерек-
ше рөлі, еврей халқының «құдай таңдаған» халық екендігі туралы, мешеулік
тұтастай бір халықтың пешенесіне жазылатындығы туралы мифтер бар. Ұлт-
тық ділге сүйеніп бұқара санасын бұлдырататындардың ұлттың қандай да бір
сезімін саудаға салып ұлтшылдық ауандарды отқа салып адамдарды орынсыз
əрекеттер жасауға арандататын кездері аз болмайды (қар. Этностың ділділі-
гі, Қоғамдық сана, Этностық стереотиптер, Идеология).
ҰЛТТАР ТЕОРИЯСЫ – (ор. теория наций, лат. «natio» – тұқым, тек, тай-
па, шығу тегі, тумысы, ағыл. theory of nations). Цицерон сөздерінде «natio»
қияндағы жəне «варвар» халықтар деген ұғымда қолданылған. Бұл сөз ор-
тағасырлық университеттерде кеңінен қолданылған екен. Париж универси-
тетінде 1220 жылдың өзінде-ақ «Франция ұлты», «Пикардия ұлты», «Нор-
мандия ұлты» деген «ұлттар» болған.
Ұлттар проблемасы бойынша теориялар көп. Оларды негізгі деген бірне-
ше бағыттарға ажыратуға болады. Ал жалпы алғанда, қазіргі Ұ.т. идеалистік
жəне тарихи-материалистік деп екі жікке бөлуге болады.
Ұ.т. идеалистік маңызды бастауын «халық рухы» ұғымынан бажайлауға
болады. Бұл ұғымды əзірлеген алдымен Гегель, сонан соң И.Г.Гердер бола-
тын. Гегельдің түсіндіруінше, əр ұлт халық рухы дамуының ерекше сатысын-
да тұрады. Ал «халық рухының» өзі бар болғаны «əлемдік рухтың» көрінісі
ғана. Халық, ұлт рухани индивид ретінде «бір тұтастық» мемлекетке бірігеді
де, халық рухының жалпыға ортақтығы мемлекетте өзінің болмысы мен пəр-
менділігіне ие болады.
Этностың болуы ұлттың шығуының қажетті алғышарты болып табылады.
Этнолог ғалым Михаил Тиводар ұлт – этнос дамуының мемлекеттілік, ұлт-
тық-мемлекеттік атрибуттар, ұлттық сана мен мəдениетті жасаумен байланыс-
ты айрықша жағдайы, ұлт – саясиланған этностық деп түсіндіреді. Мұның
пікірінше, Н.А.Бердяев ұлтты тарихи тағдыр бірлігі деп берген анықтамасы
– басқаларына қарағанда анағұрлым айқын анықтама.
Ұлттар туралы объективті теория деп аталатын теориялардың арасынан
ұлт, ең алдымен, мəдениет ортақтығы, бұл ортақтық анағұрлым кең немесе
анағұрлым тар ауқымды сипатта болуы мүмкін дейтін көзқарас кең тараған.
Мұндай ұғымның негізін салушы деп Ф.И.Нейманды айтуға болады. Ол «Ұлт
122
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
41 халық» (1888 ж.) атты еңбегінде ұлтқа ел-жұрттың мəдени жетістіктер
нəтижесінде ортақ өзіндік табиғатқа ие болатын үлкен топ ретінде анықтама
береді.
Мысалы, Армстронг: «Миф, рəміз, қатысым тəсілі мен мінез-құлық норма-
ларының белгілі бір жиыны материалдық факторлардан гөрі едəуір өміршең
факторлар болып табылады», - деп жазады. Тілтанушылар мен антрополог-
тардың еңбектеріне сүйенсек этностық топтың шекаралары «айрықшалау»
немесе қарама-қарсы қою ұстанымы бойынша анықталады. Этностық топ өз
шекараларын, ішкі өзара байланыстарын өздерінің ішкі қасиеттеріне сүйе-
ніп қана емес, қайта, айрықшалау, «біз» жалпыланған бейнесін «біз емес»,
«басқалар», «олар» деген бейнемен қарама-қарсы қою əдісі арқылы анықтау-
ға ұмтылады.
Армстронг ұлттардың заманауилығын абсолюттендіруді теріске шығара-
ды. Қазіргі ұлттардың жасақталу үдерісін этностық эволюцияның едəуір
ұзақ үдерісін толайым білу арқылы ғана түсінуге болады, бұл үдерісте эт-
ностардың, этностық топтардың пайда болуы, құлауы мен қайта көтерілуі
сияқты өткелектер мол. Бұл тұста ол этностықты (этностық сəйкестікті)
қоғамдық ұйымның өзегі дегеннен гөрі, түрлі əрекеттестіктердің жиын-
тығы деп санауға болатынын атап көрсетеді. Этностық сəйкестік, өзіндік
сана-сезім құрамының көбі өзгеруі мүмкін, ал миф пен рəміз-нышандар
өзімен-өзі болып қала береді де, нақ осылар кейін ұлттық бірдейлестік пен
ұлттың қалыптасуына себепші болады. Солай бола тұра, этностық эволю-
цияны қоғамның басқа факторларынан оқшау үдеріс ретінде қарауға бол-
майтыны - айқын жайт.
Оның пікірінше, элиталық топтарда ғана таптық жəне тиісті этностық
кедергілерді заңдастыруға қажетті коммуникативтік жəне іскерлік сапалар
болады. Мəселен, өткен дəуірде үстем элита ғана тұтастай қоғамға ортақ
мифтер мен рəміздерді қалыптастыруға əрі қорғауға қабілетті болған, бек-
заттардың (элитаның) христиандық жəне мұсылмандық өркениеттегі қызметі
осындай болды.
Ұлттардың этнологиялық үш теориясын Энтони Смит пішімдеді. Ол ұлт-
тың мынадай белгілерін ажыратады: «өзім» мен «бөтенді» айыруға мүм-
кіндік беретін ерекше мəдени сипаттар; тарихи мұра болып қалған ортақ
аумақтың болуы; салыстырмалы түрде алғанда, жұрт санының көп болуы;
басқа қоғамдастықтармен сыртқы саяси қатынастардың болуы; ортақ ұжым-
дық сезімнің болуы; түрлі азаматтық құқығы бар топқа барлығының тікелей-
мүше болуы; еңбек бөлінісінің ортақ жүйесі бар тік экономикалық ықпалдас-
тықтың болуы.
Ұлттар жөніндегі қазіргі теориялардағы белгілі бір шамадағы өзгерістер
жоғарыда көрсетілген тұғырлар мен көзқарастардың шеңберінен алшақ кет-
пейді (қар. Ұлт, Этнос, Ұлттық мемлекеттілік).
Достарыңызбен бөлісу: |
