113
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ескерту жəне резолюция əзірлеу, шиеленістердің алдын алу үшін білімнің
ықпалын арттыру, аз ұлттар мен үлкен этностар тілінің қатар өмір сүруіне
септесу, аз ұлттардың қоғамдық өмірге етене араласуына қолдау жасау, олар-
дың БАҚ-пен өзара ықпалдастығын кеңейту, көпэтносты қоғамдағы қоғам-
дық тəртіпті полициямен қорғау, мемлекетішілік қатынастарда аз ұлттардың
белсенділігін арттыру, сондай-ақ аз ұлттарды қоғаммен ықпалдастыру.
Аз ұлттар істері бойынша жоғарғы комиссардың кеңсесі – шиеленістер-
ден мүмкіндігінше ертерек сақтану үшін əзірленудің жəне олардың алдын
алуға қатысты шұғыл əрекет етудің құралы. Оның мандатына ЕҚЫҰ өңір-
леріндегі аз ұлттарды тартуға қатысты шиеленісті мониторингілеу, сондай-ақ
жағдайдың одан əрі ушығып, шиеленіске ұласуы мүмкін жерде ертерек
ескертуді жəне жылдам əрекет етуді ұйымдастыру кіреді. Жоғарғы комиссар
құпия түрде жəне орын алған жайтқа қатысы бар тараптарға тəуелсіз əрекет
етеді. Оның ұйымдасқан лаңкестік актілер сияқты дербес оқиғалармен жəне
жағдайлармен ісі болмайды жəне лаңкестік, зорлықпен айналысатын немесе
соған ашықтан-ашық жол беретін адамдармен немесе ұйымдармен бірлесіп
əрекет етпейді.
Аз ұлттар істері бойынша жоғарғы комиссариат басқармасы Гаагада орна-
ласқан.
ҰЛТТЫҚ (ЭТНОСТЫҚ) АККУЛЬТУРАЦИЯ (лат. aс + cultura – өңдеу,
ор.– аккультурация национальная, ағыл. – аcculturation) – мəдени бейімде-
лу, адамның, əлеуметтік топтың немесе этностың басқа мəдени ортаға сол
мəдениеттің кейбір ерекшеліктерін (нормаларын, құндылықтары мен дəстүр-
лерін) алу арқылы бейімделу үдерісі мен нəтижесі; этностық мəдениеттер
мен тілдердің бірінің (əдетте азырақ дамығанының) басқа мəдениет элемент-
терін қабылдау кезіндегі өзара ықпалдасуынан болатын үдеріс пен шығатын
нəтиже; саяси құндылықтардың байланысатын жүйелерінің өзара əрекеттес-
тігі мен сіңісуі (диффузия).
Сонымен бірге бірінші мəдениет өз мəдени моделін сақтап қалады, бірақ
онымен қоса, əдетте кеңірек таралған жəне анағұрлым дамыған басқа мəде-
ниеттің нормаларын да азды-көпті меңгеріп алады.
Алғаш рет терминді ХІХ ғасырдың аяғында У.Хоумз қолданған, 1936 жылы
Р.Редфилд, М.Херсковиц жəне Р.Линтон түрлі мəдениеттер арасындағы бай-
ланыс түрлерінің бірін көрсету үшін диффузия мен ассимиляция ұғымдарына
қарама-қарсы қою мақсатында ғылыми қолданысқа енгізген. Бір мəдениеттің
басқа мəдениетпен (мəдениеттермен) байланысы нəтижесінде мəдениетте
болатын өзгерістерді аккультурация деп атай бастаған, мысалы, жаңа елдің
жағдайларына эмигранттардың аккультурациясы.
Ассимиляциямен салыстырғанда аккультурация адамның, əлеуметтік топ-
тың немесе этностың дəстүрлі мəдениетін толығымен жоғалтуына əкеліп
114
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
соқтырмайды, алайда қос мəдени-тілдік сананың қалыптасуын тудыруы, қос
тілділік, бикультурализмның дамуына жағдай жасауы мүмкін.
Сонымен қатар аккультурация мемлекеттің бағытталған саясатының нəти-
жесі деп те түсіндіріледі, осы саясатқа сай азаматтық алу үшін мемлекеттік
тілді немесе халықтың басым бөлігі сөйлейтін тілді меңгеру, қоғамның мі-
нез-құлық нормалары мен мəдени стереотиптерін қабылдау қажет.
Этностың тұрмысына, қандай да бір жаңалығына кірісу, яғни инновация-
ның дəстүрге айналуы бірден жүрмейді. Этностар арасындағы мəдени ақпа-
рат алмасу мен оларды тұрмысқа енгізу формалары алуан түрлі болады. Мə-
дени үдеріс нəсілдік, тілдік жəне этностық тəнділігі мен əлеуметтік-экономи-
калық деңгейіне қарамастан ғаламшарымыздың барлық халықтарын қандай
да бір дəрежеде қамтып жатады. Əсіресе бұл үдеріс Азия, Африка, Океания,
Латын Америкасы халықтарында қарқынды жүріп жатыр. Қолда бар ғылы-
ми зерттеулердің негізінде этнографтар даму жағынан артта қалған халықтар
мен резервация тұрғындарының еуропалық мəдениетті меңгеруін жеңілдету
бағдарламаларын жасап жатыр.
Аккультурация – мəдени құбылыстардың кең таралуына жағдай жасайтын
мəдениеттер арасындағы байланыстардың салдары. Əдетте жартылай немесе
толық ассимиляцияға əкеледі (қар. Аккультурация, Инкультурация, Этнос-
тық ассимиляция, Мульткультурализм).
ҰЛТТЫҚ (ЭТНОСТЫҚ) АНТАГОНИЗМ (ор. антагонизм националь-
ный (этнический), ағыл. national (ethnic) antagonism) – ұлттардың, этностық
қоғамдар мен топтардың арасындағы бітіспес күреспен, өшпенділікпен си-
патталатын қарым-қатынас күйі. Мұндай күй əдетте тарихи, əлеуметтік-эко-
номикалық, діни, геосаяси жəне басқа да факторлар себепші болатын ұлттық
(этностық) мүдделердің қарама-қарсылығынан пайда болады.
Ұлттық антагонизм (əрі қарай – Ұ.А.) басқа этностың мəдениетіне, тіліне,
дəстүрлеріне, дініне деген өшпенділік, басқа ұлттың өкілдерімен қарым-қа-
тынасты шектеу немесе толығымен тыю түрінде нақты көрініс табады. Ұ.А.-
нің төтенше бастырмалатылған формасы – қандай да бір бөтен халыққа
жүргізілетін геноцид. Басқа халыққа деген теріс көзқарасты идеологиялық
тұрғыдан негіздеу мақсатында осы этностың бұрмаланған, жағымсыз бей-
несін қалыптастыратын мифтер, этностық стереотиптер, нұсқаулар жүйелері
жасалады. Нəсілшілдік жəне ұлтшылдық «теорияларының» негізінде басқа
этносқа немесе оның өкілдеріне жүргізілетін Ұ.А.-ның «негіздемесі» болып
табылатын осындай ұғымдар (мыс., нəсілшілдік, антисемитизм, русофобия
жəне басқалар) жатыр.
Ұлттар арасындағы өшпенділік ахуалын тудыруға Ұ.А.-ды өз саяси не-
месе экономикалық мақсаттарында пайдалануға ұмтылатын белгілі бір
əлеуметтік күштер мүдделі болады. Ұлттық-этностық ырымшылдық, теріс
ұғымдар аса тұрақтылығымен ерекшеленеді. Ұлтаралық, этносаралық қай-
Достарыңызбен бөлісу: |
