13
адамға қатынасы. Меншіктік қатынастар адамдардың бір-біріне, өндіріс
үрдісіне объективті, материалды, экономикалық қатынастарын сипаттай келе,
олардың өндіріс құралдары мен еңбек нәтижелеріне өзінің немесе бөтен
біреудің қатынасын көрсетеді. Ф.Энгельс былай деген: «Саяси экономия -
заттармен ғана емес, адамдар арасындағы қатынастармен айналысады,
дегенмен бұл қатынастар әрдайым заттармен байланысты болады, ал белгілі бір
шарттарда заттанған түрде де көрініс табады».
Меншіктік қатынастар өндірістік қатынастардың мәнін құрап, оларды
өзіндік түрлерге бөледі. Егер бүкіл қоғам толығымен құралдарға, заттар мен
еңбек нәтижелеріне өзінікі деп қараса, онда бұл қоғамдық меншіктің түрі
болады. Егерде берілген қоғамдық өндірістің шарттарына (яғни заттар мен
еңбек құралдарына) өзінікі деп, тек қоғамның бір бөлігі, жеке топтар немесе
тіпті жеке тұлғалар қаралса, ал қалған бөлігі шын мәнінде өндіріс шарттарын
иемденуден алынып тасталса, онда бұл жеке меншік болады. Жеке
меншік
индивидуальдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады.
Қазақстан экономикасында меншіктің көп түрі орын алады және олар
экономикалық жүйелерді ұйымдастырудың үлгілері болып табылады. Оны
мына кестеден көруге болады (Сурет 1).
Сурет 1. Экономикалық жүйелерді ұйымдастырудың үлгілері
Осыған байланысты экономикалық қатынастар негізінде өндіріс
үрдісіндегі - өндіріс, бөлу, тұтыну, айырбастау қатынастарының ұштасу
нәтижесінде қалыптасты. Шын мәнісінде экономикалық қатынастардың өзара
даму себебі және құрылымы олардың арасындағы қарама-қайшылығымен
жүзеге асады. Іс жүзінде бұл экономикалық қатынастардың дамуын зерттеу
Республика-
лық меншік
Жергілікті
(муници-
палдық) меншік
Аралас меншік
Индивидуалды -
жеке меншік
Республика
меншігін–
дегі мемлекеттік (қазы
налық)
кәсіпорындар
Мүліктерді жеке сатып
алатын
мемлекеттік
арендалық кәсіпорындар
Индивидуалдық - жеке
кәсіпорындар
Акционерлік
қоғамдар
Жауапкерші
лігі шектел -
ген қоғамдар
Еркін
бірлестіктер
Холдингтік
бірлестіктер
(қаржы
-
өнеркәсіптік
топтар)
14
бүкіл әлемдік тарихи үрдіс ретінде белгіленеді. Сонымен қатар, экономикалық
қатынастардың мәні мынандай теорияларды зерттеумен байланыстырылады.
Экономикалық қатынастар қоғамдық қатынастармен қоса өндірістік
үрдістің өзінде құрылмайды, егерде ең қажетті жағдайда ғана барлық өндіріс
қатынастарының жүйесінің бір жақ қыры болып табылғандықтан. Келешекте
өндіріс үрдісіндегі ең қажетті қатынастарды объективті түрде адамдардың
өндіріс шарттарымен бірігу тәсілін білдіреді. Өндірістік үрдісте адамдардың
қарым-қатынасын (өндірістік қажеттілікпен) адамдар арасындағы іскерлікпен
алмасу және басқа экономикалық қатынастар анықтайды.
Егерде қоғамда өндіріс қаражаттарының арқасында қоғамдық меншік
орнаса, онда мұнда адамды адаммен жабдықтау жойылады, шаруашылық
жоспарлы түрде дамиды, қоғамдық өндіріс адамдардың өскен сұраныстарын,
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мәжбүр болады, еңбек қызметкерлерімен
алмасу жолдастық қарым-қатынас және біріне-біріне көмек түрінде болады.
Егер шешуші өндірістік қажеттіліктер түгелдей қоғамның қолында
жинақталып, адамдар арасындағы жолдастық, өзара түсінушілік түрде іскерлік
алмасу ағып жатса, онда құрылған материалдық жабдық осы қоғамға жатады.
Бұл жағдайда олар барлық қоғамның қызығушылығына орнығып, мақсаты
толық қажеттіліктермен қанағаттанып еңбекшінің (қызметкердің) жан-жақты
дамуына әсер етеді. Егер өндіріс қажеттіліктер жеке адамдарға немесе топтарға
берілуі керек болса, ал іскерлік алмасу адамды адаммен жабдықтау түрде болса,
онда өндірістің нәтижесі осы адамдарға немесе топтарға беріледі, яғни оларды
байыту мақсатында. Мұндай қоғамда күрт баю немесе күрт төмендеуі мүмкін,
олардың өмірлік іскерліктерін қамтамасыз ету үшін, ең қажетті шарттарын
көтермелеу үшін, қызметкерлер үнемі еңбек үстінде болуы шарт. Бұл қоғамда
жеке тұлғалы еңбекшінің орны төмен. Іскерлік алмасудан өндіріске қатысты
азық-түлікпен алмасуын айыру керек. Меншікті қатыстың байланыстылығы
өндіріс қажеттілігіне алмасу жоспарлы немесе стихиялы сипатта болуы мүмкін.
Нарықтық механизмді қалыптасқан базистік қатынастарға – меншік
қатынастарына араласусыз жүргізу экономикалық тұрғыдан аңғырт болып
көрінеді. Нарық – бұл көп түрлі, өз экономикалық құқықтарын іске асырудағы
тең меншік иелерінің өзара әрекеттесуі. Нарық дамыған қатынастар мен меншік
формаларының әртүрлі болуынсыз мүмкін емес, себебі:
- біріншіден, нарықта ең алдымен капитал, өндіріс құралдары, мүлік,
жұмыс күші, ақпараттық өнім меншігінің иелері арасындағы қатынастар
дамиды;
- екіншіден, меншік қатынастары әр бір меншік иесі іс-әрекетінің жоғары
экономикалық
тиімділігін
қамтамасыз
ететін
шаруашылық
жүргізу
нәтижелерінде шын мәнінде
ынталы болу принципінде жатыр;
- үшіншіден, экономиканың дамуына өсіңкілік беретін экономикалық
механизм қажет. Өзара бәсекелесетін меншік иелері мен меншік
формаларының
көп түрлілігі бар жерде туындайтын бәсеке осындай механизм болып
табылады.
