Бұл типтес сөздердің кейбірі бірде синкопа түрінде жазылса, бірде эпитеза түрінде
жазылып жүр: космонавт – космонавтыға – космонавқа, аэронавт – аэронавтыға,
аэронавқа, аргонавт – аргонавтыға – аргонавқа т.б. Қазіргі жазу тәжірибемізде –
вт, -зд,
-ст дауыссыдар типіндегі атауларды қосымша жалғанғанда (
пост – постыға, тест –
тестіге тәрізді бір буынды бірер сөзді еске алмағанда) синкопалық вариант түрінде жазу
дағдыға айнала бастады.
Сөз аяғындағы дыбыстық құбылыстың бірі – апокопа. Сөз аяғындағы дауыстыны
түсіріп немесе түсірмей қолдануға байланысты әр түрлі жазылып жүрген сөздер бар.
Солардың біршама толық тізімі мына тәрізді:
алхоры – алхор зәндемі – зәндем
сағана – саған
әзірейлі – әзірейіл зәуі сайтан – зәусайтан
сигарета – сигарет
бекзат – бекзада кешене – кешен
таразы – тараз
бордақы - бордақ қажы – қаж (діни)
тәңірі – тәңір
бағана – баған конотора – контор
түгілі – түгіл
бидайы – бидай көке мылжың – көк
уағза - уағыз
(жастықтың мылжың шабдалы - шабдал
бидайысы)
шілтері – шілтер
дабыра – дабыр қайны – қайын
шаштаразы - шаштараз
дағара – дағар қақа басы – қақ басы
ерсілі қарсылы – қары – қар (қолдың қарысы, қары)
ерсіл-қарсыл қаса сұлу – қас сұлу
ертегі – ертек қодыға – қодық
зейне – зейін құры – құр (құры босқа, құр босқа)
замана – заман нәсібе – нәсіб
нысана – нысан
нышана – нышан
Осы параллельдерді, сырттай көз салғанның өзінде, бір ғана дыбыстық құбылыстың
шеңберінде қарауға болмайды. Бұл параллельдердің пайда болуы кем дегенде төрт түлкі
құбылысқа саятын тәрізді.
1.Тәңірі, ертегі, бидайы (жастықтың бидайысы), алхоры, шабдалы, шілтері тәрізді
сөздердің тәңір, тәйір (<тәйірі< тәңірі), ертек,бидай(жастықтың бидайы) алхор,
шабдал, шілтер түріндегі вокалсыз вариантының пайда болу себебі ашық буынның
шектен тысшоғырлануынан «қашу» тенденциясына байланысты болуы мүмкін. Әсіресе
тәуелдік жалғау қосылғанда, мысалы, тәңірісі, шабдалысы, алхорысы сөздегі ашық
буынның саны көбейіп, сөйлеуші үшін біршама физиологиялық қолайсыздық туғызуы
ықтимал.
2.Бұл параллельдердің ішінде бағана – баған, көке мылжың – көк мылжың тәрізді
түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздер бар. Көкемарал (немесе маралоты) сөзіндегі көке де
монғол элементі. Мұндағы көке, бағана монғол тілінен ауысқан. Олай дейтін себебіміз
олар дыбыстық жамылғысы жағынан монғол сөзі пішіндес. Түркі-монғол
параллельдерінде дауыстымен келетін сөздер монғол тіліне, ал дауыстысы жоқтары түркі
тілдеріне тән. Салыстырыңыз:
ерік – erke «күш, үстемдік» өң – öηgge «өң-түс»
берік – ßerke ßß«мықты»боз – ßoru
бар (бар нәрсе) – ßaraγa жүрек – jireke
мең– meηgge көк – köke
аяқ – ajaγa «ыдыс»
ер – ere «ер жігіт»
3.Жоғарыда айтылған жарыспалы бұл сыңарлардың ішінде өзге тілден екі түрлі
тұлғада енген сөздер бар. Мысалы: заман – замана (азмэне парсы тілінің көптік
тұлғасындағы сөз), нысан – нысана, нәсіп – нәсібе, бекзат – бекзада парсы тілінен жарыса
енген параллельдер.
Жоғарыда көрсетілген параллельдердің кейбірі қазіргі әдеби тілде
кодификацияланып, семантикалық дербестікке (ертегі «сказка», ертек «сказание»,
шаштараз «парикмахерская»,
шаштаразы «парикмахер»,
дабыр «у-шу»,
дабыра
«даурықпа сөз» т.б.), стильдік реңкке ие бола бастағандары да бар (уағза көне: уағыз
бейтарап; замана поэтикалық, заман бейтарап т.б.). Ал қодық – қодыға, зейін – зейне,
шілтер – шілтері тәрізді параллельдердің дауыстымен айтылатын сыңарларына
орфографиялық сөздіктердің басылымдарында регламент қойыла бастады.
4.Орыс тілінен енген кейбір сөздердің екі түрлі қолданылуы да апокопа
құбылысымен байланысты. Мысалы: контор – контора, сигарет – сигарета, гитар -
гитара, папах – папаха, фанер – фанера, наград – награда, идиом – идиома т.б. Осы
типтес жарыспалы сөздердің жазылуын бір ізге салу үшін алдымен бұл құбылыстың
себебіне назар аудару қажет тәрізді.
Орыс тілінен енген кейбір сөздердің соңғы дауыстысын қазақ тілінде сөйлеуші
түсіріп айтуы ықтимал. Мысалы: координата – координат, диет – диета, арматура –
арматур, анкета – анкет, идиома – идиом, карьера – карьер т.б. Ал кейбір сөздердегі
соңғы дауыстыны түсіріп айту мүмкін емес: кафедра, плита, шкала, тайга, техника,
галифе т.б. Бұл сөздердегі соңғы дауыстының қазақ сөзінде (в речи) апокопаға
ұшырамауының өзіндік себебі бар. Орыс тілінің дыбыс заңдылығы бойынша екпін
түсетін дауыстыдан кейінгі дауысты (заударный гласный) басқаларға қарағанда сапалық
редукцияға көбірек ұшырайды. Міне, сондықтан қазақ тіліне ертеректе ауызша канал
арқылы енген минута, секунда, газета, цифра, контора сөздері минут, секунд, газет,
цифр, контор түрінде қалыптасты. Ал жазба тіл каналы арқылы игерілген ғылыми-
техникалық, қоғамдық-саяси терминдерді, номенклатуралық атауларды (екпіннен соңғы
дауыстының редукциялануына қарамастан) вокалды вариант түрінде қолдану тіл
тәжірибесінде дағдыға айнала бастады. Мысалы: амплитуда, планета, директива,
фонема, фраза, акула т.б.
§19. Тіл – жүйелі құбылыс. Әдеби тілдің нормасы, оның ішінде жазу нормасы,
алдымен тілдік жүйеге негізделеді. Алайда жүйе бар жердің бәрі бірдей әдеби тілдің
нормасы бола бере ме? Кейбір жағдайларда тілдік жүйенің өзі екі немесе үш түрлі болып
жарыса қолданылуы ықтимал. Олардың қайсысы әдеби тіл нормасына лайық деп танылуы
керек?
Мәселен, кейбір түбір мен қосымшаның жігінде
л/д дыбыстарының алмасу
құбылысы л және д варинат түріндегі екі түрлі жүйеге саяды.
7-қосымша
«а» тобы
«ә» тобы
«д» вариант
«л» вариант
«л» вариант
«д» вариант
ақтаңдақ
айда: нәсіп айдаса
аңда
аңды
дуадақ
көңді
маңдай
меңді
мұңдас
мұңды
оңды
өңді
ақтаңлақ
айла: нәсіп айласа
аңла
аңлы
дуалақ
көңлі
маңлай
меңлі
мұңлас
мұңлы
оңлы
өңлі
ақшалай
барлы-жоқты
бірлі –жарым
екіншілей
ескілей
жылылай
жаңалай
кәрлен
қаралай
ақшадай
барды-жоқты
бірді –жарым
екіншідей
ескідей
жылыдай
жаңадай
кәрден
қарадай
