Қоғамдық қатынас құралы ретінде тіл бірнеше формада өмір сүреді. Әдеби тіл

түрі),  ақсары  (құс,   «сарыч»),  ақшегір  (қыран   құстың   бір   түрі),     алыпқара  (құс),

балтатұмсық (құс), бұқатана (құс), аққұйрық арлан (құс) т.б. 

§   23.   Осы   сөздердің   қатарына   құрама   сөз   сыңарының   «бүтіннің   бөлшегі»   ретінде

жұмсала   келуі,   біртұтас   мағынаға   ие   болғандарын   да   жатқызуға   болады:  қосауыз

(мылтықтың түрі),  қосаяқ  (тышқан),  бізқұйрық  (құс),  кезқұйрық  (құс),  бізтұмсық  (құс),

шөгелтабан (бүркіттің бір түрі), қаратамақ (құс), қарабауыр (құс), көкмойын (құс) т.б.

Бірінші   сыңары   өсімдікке,   ал   екіншісі   мүлде   басқа   бір   затқа   қатысты   атаулардан

жасалған   құрама   сөздерді   біріккен   сөздің     қатарында   қарап,   тұтас   тұлғалауға   болады:

арпабас, гүлтәжі, долантопшы, бұршаққын, гүлсидам, гүлсерік (околоцветник), гүлсағақ

(цветоножка), гүлзардақ, құртқашаш (өс.).

Құрама сөдің дыбыстық, мағыналық контаминациясы нәтижесінде пайда болған бұл

тобын біріккен сөз деп тану пәлендей дау туғызбайды. Өйткені бұл сөздердің жеке сыңары

мағыналық   жақтан   тұтаса   келіп   үшінші   бір   лексикалық   мағынаны   білдіреді.   Мысалы,

егеуқұйрық, өгізтіл (өс.) атауын қазақ тілінде сөйлеушілер «егеу» және «құйрық» немесе

«өгіз» және «тіл» деп дербес сөзге бөле жара қарамайды. 

§ 24. Құрама сөздердің ішінде біріккен көз қатарына қосып, бірге жазуға болатын тағы

бір жеке белгіні атап айтуға болады. Ол, мысалы, құрама сөз сыңарының бүтіннің бөлшегі

ретінде   жұмсалып   барып,   бір   бүтінге   айналуы.   Мысалы,  гүл,   жапырақ,   тамыр  деген

сөздер   белгілі   бір   заттың   атауы   болғанымен,   олар   нақты   бір   ғана   өсімдікке   мысалы

шырғанаққа   ғана   тән   емес.   Олар   көптеген   өсімдікте   кездесетін   вегетативтік   органдар.

Сондықтан бүтіннің бөлшегі ретінде бұл сөздер (гүл, тамыр, жапырақ  т.б.) белгілі бір

сөздің сүйемелі арқылы нақты өсімдіктің атауы болып жұмсалады. Бұл тәсілмен жасалған

біріккен сөздер әсіресе өсімдік атауларында жиі кездеседі. Олардың бірінші сыңары әр

түрлі   сөздерден,   ал   екінші   сыңары   өсімдіктің   белгілі   бір   мүшесінің   атауы   болып,

лексикалық бір бүтін болады. Ондай мүшелер көбіне а) көбею органдары: тамыр, мұрт,

сабақ, жеміс, қат, жидек; ә) транспирация органдары: жапырақ, сабақ, мұрт; б) жер үсті

органдары:  гүл, тікен, бұта  т.б. Осы аталған «бұтіннің бөлшегі» (гүл, жапырақ, тамыр

т.б.)   құрама   сөздің   тұрақты   сыңары   ретінде   қайталанып   отырады.   Бұл   құрама   сөздер

сөйлеу кезінде тіркестірілмей, дайын күйдегі тіркес ретінде қолданылады:

-гүл, -шешек:бөрігүл, жанаргүл, көкбасгүл, наргүл, көкшегүл, қозыгүл, меруертгүл,

намазгүл, секпілгүл, таугүл (омандр), шегіргүл, ымыртгүл, ақшешек, байшешек, гүлшешек

т.б.

-тамыр:  көгентамыр,   қаратамыр,   алтынтамыр,   майтамыр,   маралтамыр,

мыңтамыр, бояутамыр т.б.

-қат,   -жеміс,   -жидек,   -бүлдірген:  бөріжеміс,   қаражеміс,   иіржеміс,   бөріқарақат,

қарақарат,  қожақат,  қойқарақат,  қызылқат,  тасқарақат,  итбүлдірген, қойбүлдірген,

тасбүлдірген, субүлдірген, итжидек, қаражидек т.б.

-жапырақ: 

айылжапырақ,   бұйражапырақ,   теңгежапырақ,   жаужапырақ,

мүйізжапырақ,   мыңжапырақ,   тасжапырақ,   тікенжапырақ,   түйежапырақ,

шүкіржапырақ т.б

-тікен:бозтікен, қаратікен, түйетікен т.б.

§   25.   Құрама   сөздердің   ішінде   біріккен   сөздердің   қатарына   қосып,   бірге   жазуға

таяныш болатын тағы бір белгі бар. Ол – құрама сөз сыңарларының, мысалы, шөп, көк,

от, құрақ, шалғын, қурай, ағаш, егін тәрізді жалпылама мәнде болуы. Дерексіз сипаттағы

бұл зат есімдер белгілі бір сөздің сүйемелімен ғана нақты бір заттың (өсімдіктің) атауы

болып жұмсалады. Сондықтан бір сыңары дерексіз сипаттағы құрама сөздердің осы түрін

де біріккен сөз деп танып, бірге жазуға болады. 

-шөп:айдаршөп, айланшөп, ащы қарашөп, әлекшөп, бауыршөп, ойраншөп, бөденешөп,

кенешөп, жебіршөп, жұлдызшөп, жұмыршөп, көкешөп, кірпішөп, қандышөп, кененшөп,

қарғашөп,   қорғасыншөп,   қояншөп,   шайшөп,   сабыншөп,   өгейшөп,   сағызшөп,   сүйелшөп,

томағашөп т.б.

-от:ақот, қараот, киікот, балықот, маралот, семізот, бақаот т.б.

-қияқ:айылқияқ, жыланқияқ, қарақияқ, өлеңқияқ т.б.

-егін, -құрақ, -балғын, -шалғын:ақегін, көкегін, балқұрақ, бозшалғын, ақшалғын т.б.

-қурай:ақбасқурай,   балқурай,   қарақурай,   сарыбасқурай,   сепсеқурай,   қызылқурай,

аққурай, талқурай (вербейник) т.б.

-ағаш,   -көк,   -тал:әулиеағаш,   қараағаш,   қандыағаш,   қызылағаш,   сарыағаш,

жаманкөк,   балдыркөк,   ашкөк,   көктал  (ива   сизая),   қаратал,   сауыттал,   қызытал,

сабаутал, жылауытал, т.б.

 Бірақ бұл қатарға изафетті тіркестің екінші түрінен (алма ағашы, өрік ағашы, сандал

ағашы)   ықшамдалып   жасалған   күрделі   атаулар  (алма   ағаш,   өрік   ағаш,   сандал   ағаш)

жатпайды.

Соңғы сыңарлары құс тәрізді жалпылама сөзбен келген құс атауларының да жазылуы

осы тәрізді: қарақұс, сарықұс, сұршқұс. 

Бір   сыңары   жалпылама   мәнде   жұмсалатын   мұндай   сөздердің   қатарына  –аралық,

-тану,   -құмар,   -жанды  тәрізді   дерексіз   ұғымдағы   сөздер   арқылы   жасалған   біріккен

сөздерді   жатқызуға   болады:  ауданаралық,   мектепаралық,   облысаралық,   қалааралық,

колхозаралық, пәнаралық; абайтану, жамбылтану, әуезовтану, шығыстану, ұйғыртану,

жаратылыстану,  қоғамтану;  дүниеқұмар,   малқұмар,   қызықұмар,   әнқұмар,   шенқұмар;

малжанды, балажанды, әйелжанды, күйеужанды т.б.

Ал   бұл   айтылғандарға   керісінше,   соңғы   сыңары   жалпылама   мәнді   сөздердің   бірі

болмай, нақты бір өсімдіктің (мия, қылша, қонақ, қаңбақ, кекіре, жусан  т.б). я болмаса

құстың (тырна, шағала, бүркіт, торғай т.б.) атауы болып келсе, олар күрделі зат есімдер

деоініп, бөлек жазылады. Өйткені нақты бір заттың атауы болып табылатын бұл сөздер

бүтіннің бөлшегі ретінде жұмсалатын немесе жалпылама мәнде қолданылатын есімдерге

қарағанда құрама сөз құрамындағы дербестігін біршама сақтап отырады. Сондықтан олар

біріккен сөз емес, күрделі сөздер (күрделі есімдер) деп танылады да, әр сыңары бөлек-

бөлек тұлғаланады. 

Мысалы: көк мия, ешкі мия, ақ мия; қызылтамыр қылша, тау қылша, мойнақ қылша,

бұйра қылша; ақ қонақ, ит қонақ, қарабас қонақ, тау қонақ, күріш қонақ; бал қаңбақ, сор

қаңбақ, май қаңбақ, ебе қаңбақ; түйе шетен (пижма), май шетен, гүл шетен; көк кекіре,

ақ кекіре, сары кекіре, у кекіре; ас бұршақ  (горох),  бөру бұршақ, түйе бұршақ; шағыр

жусан, құм жусан, ақбас жусан, қара жусан, сарбас жусан, бөрте жусан, мығыр жусан,

мық жусан, түйе жусан т.б. Екінші сыңары нақты бір құстың атын білдіретін күрделі құс

атаулары да осы ізбек жазылады:  сақалды тырна, ақбас тырна  (журавль красавка),  ақ

тырна; ақ шағала, өгіз шағала, байбай шағала, су шағала; су бүркіт (орлан), саржақ су

бүркіт, құм бүркіт, қыр бүркіт, шөл бүркіт, мола бүркіт, тұз бүркіт; итала қаз, сарала

қаз, қара қаз, қоқи қаз, қараша қаз, қоңыр қаз; меңіреу құр, ақ құр; су құрқылтай; кегір

үйрек, көкала үйрек, көкмойын үйрек, ақбас үйрек т.б.

Айдарлы торғай, ақбас торғай, ақкөт торғай, алақанат торғай, бұйра торғай, бұқпа

торғай, балшықшы торғай, барылдақ торғай, барылдауық торғай, боз торғай, бозша

торғай, дарылдауық торғай, дорабас торғай, жасыл торғай  (сойка),  жүрдек торғай,

жылпылдақ торғай, жыршы торғай, зіңкілдек торғай, кезеген торғай, көбелек торғай,

көкала торғай  (трясогузка белая),  көкқасқа торғай  (зәузе), қараала торғай, қарабауыр

торғай, құшынаш торғай, қара торғай, сібір қара торғайы, қожабас торғай, қотыр

торғай,   қызылбас   торғай,   қызылқұйрық   торғай,   майкөт   торғай,   мақтан   торғай,

ноғайбас   торғай,   мысық   торғай   (иволга,   немесе   сарғалдақ),   пайыз   торғай  (щегол),

сайрауық   торғай,   сарала   торғай,   сарыбауыр   торғай,   сары   торғай,   суық   торғай

(снегирь),  сұрша   торғай,   үрпекбас   торғай,   шөже   торғай,   шөжебас   торғай,   шөпек

торғай, шырша торғай, шырылдауық торғай т.б.

Бұл жерде  қарабас қонақ, ақбас жусан, суаяқ торғай, қарабауыр торғай, қожабас

торғай, қызылқұйрық торғай  тәрізді үш сыңарлы  құрама есімдердің жазылуына назар

аударуға тура келеді. Үш сыңарлы мұндай құрама есімдердің алғашқы екі сыңарын бірге

жазу тиімді көрінеді. Өйткені бірінші екі сыңарды бір-бірінен бөле-жара қарау олардың