Ш. Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық Үйлестіру-әдістемелік орталығЫ

185
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
жеке  тұлғаға  бағдарланған  тәсілдерінің  бірі.  Америка  әдіскерлері                   
Э. Аронсон (1978),     Р. Славин (1996), Д. Джонс (1987) негізін қалаған. 
Оқытудың  басты  мақсаты  –  тіл  үйрену  сабақтарында  әртүрлі  оқу 
жағдайлары кезінде белсенді әрі бірлескен оқу әрекеті үшін қолайлы 
жағдай  жасау.  Осы  мақсатта  оқушылар  орташа  топтарға  бөлінеді 
(3-4  адамнан),  олардың  әрқайсысына  ортақ  тапсырма  беріледі, 
сонымен  қатар  топтағы  әрбір  оқушының  берілген  тапсырманы 
шешудегі рөлі анықталады. Тапсырманы орындау кезінде оқушылар 
өз жұмыстарының нәтижесі үшін ғана емес, сондай-ақ бүкіл топтың 
жұмысы  үшін  жауапты  болады.  Ынтымақтастықта  оқыту  идеясы 
әртүрлі нұсқада іске асырылады: командаға бөліп оқу (student team 
learning), «бірге оқимыз» (learning together) және т.б. Қарым-қатынас 
жасай отырып оқыту тіл үйрену сабақтарын белсендендіру жолдарын 
іздеуге тырысатын көптеген оқытушылардың қолдауына ие болады. 
Ынтымақтастықта оқыту кезінде «оқушы-оқытушы-топ» жүйесінің 
өзара  байланысы  мен  ынтымақтастығы  үшін  қолайлы  жағдайлар 
жасалып,  оқу  әрекетінің  ұжымдық  субъектісі  маңызды  болады 
(Полат, 1997, 1998).
- І -
ІЗГІЛІК БІЛІМ БЕРУ. Оқушыларға ұлттық және жалпы адамзаттық 
құндылықтар негізінде білім беру.
ІЗДЕНУ  ЖАТТЫҒУЫ.  Білімнің  ізденіс  деген  тәсіліне  негізделіп 
құрылған  жаттығу.  Іздену  жаттығуларын  орындаған  кезде  ақпарат 
іздеу, тілдік құрылым, өзге тілдегі сәйкестік және т.б. қарастырылады.
ІЗДЕНІП  ОҚУ.  Мақсатты  бағыт  және  өту  сипаты  бойынша  нақты 
оқу  түрі.  Іздеп  оқудың  мақсаты  –  мәтіннен  нақты  ақпарат  іздеу 
(анықтама, ережелер, сандық және өзге де мәліметтер және т.б.).
ІСКЕРИ  ОЙЫН.  Жеке  тұлғаларды  және  топты  шешім  қабылдау 
үшін оқыту мақсатында әртүрлі басқару және өндірістік жағдайларды 
модельдеудің педагогикалық әдісі.
- Э -
ЭВРИСТИКАЛЫҚ  ӘҢГІМЕЛЕР.  Сұрақ-жауап  түріндегі  оқыту 
әдісі.  Эвристикалық  әңгімелерде  оқытушы  қойылған  сұрақтар 

186
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
арқылы оқушылардың бұрынғы меңгерген білімін бақылау, тәжірибе 
негізінде жаңа түсінік, қорытындыларға жетуіне мүмкіндік туғызады. 
Ол  оқушының  ойын  дамытуға,  оқу  еңбегіне  белсене  қатыстыруға 
ынталандыруға бағыттайтын тиімді әдіс.
ЭВРИСТИКАЛЫҚ  СҰРАҚ  ӘДІСІ.  Мәселелік  жағдайда  ақпарат 
жинау  немесе  бар  мәліметтерді  шығармашылық  міндетті  орындау 
барысында реттеу үшін пайдаланылатын әдіс.
ЭКОЛИНГВИСТИКА  –  тіл  білімінің  жаңа  бағыты,  бұл  сала 
әлеуметтану, психология, философия ілімдерімен тығыз байланысты. 
Эколингвистика адам мен қоғам өмір сүретін ортадағы тілдік аяны 
зерттей  отырып,  экология  мен  тілдің  дамуына  арналған  ортақ 
заңдылықтарды, ұстанымдарды, ережелерді анықтайды. 
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ. Оқушының еңбекті қажетсінуін, 
еңбексүйгіштігін,  қоғамдық  еңбектегі  белсенділігін,  саналы  еңбек 
тәртібін  және  басқа  да  моральдық  сапаларын  қалыптастыру 
мақсатында  берілетін  білім.  Оқушыларға  экономикалық  білім 
беру дің  мақсаты  –  қоғамның  экономикалық  саясатын  ұғындыру, 
өндіріс,  айырбас,  бөлісу  және  тұтыну  шеңберіндегі  негізгі  эконо-
микалық  қатынастарды  тәжірибеде  меңгерту.  Экономикалық  білім 
теориясы  қоғам  өмірінің  материалдық  негіздерін  түсінуге,  қоғам 
дамуының қазіргі кезеңіне сай оқушылардың экономикалық ойлауын 
қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Осының  негізінде  оқушылар 
қоғамның  әлеуметтік-экономикалық  дамуындағы  адамның  шешуші 
рөлін  ұғынып,  қоғам  мен  жеке  адам  мүддесі  үшін  қоғамдық  өн-
діріс пен еңбекке жаңа көзқарастарды қалыптастыруы керек.  Оқу-
шыларға  экономикалық  білім  беру  -  қазіргі  кездегі  өте  кешенді 
мәселелердің бірі. Сондықтан оларды халық шаруашылығының әр-
түрлі  салаларында  жұмыс  істей  білуге  үйрету  үшін  экономикалық, 
ғылыми-техникалық, гуманитарлық білімдермен қаруландыру керек. 
ЭКСПЕРИМЕНТТІК  ӘДІСТЕМЕ.  Әртүрлі  зерттеу  әдістерін 
пайдалана  отырып,  оқыту  тәсілдерінің,  әдістерінің,  құралдарының 
тиімділігін зерттейтін әдістеменің бір бөлімі. Эксперименттік әдіс-
темені  салыстырмалы  түрде  алғанда,  жеке  педагогикалық  ғы-

187
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
лым  болып  табылады,  оның  зерттеу  нысаны  –  оқыту  процесінің 
заңдылықтары, сондай-ақ білім беру мен тәрбие берудің ерекшеліктері. 
Экс перименттік әдістеме ұсынылатын әдістемелік идеялардың тиім-
ділігін  тексерудің  маңызды  құралы  болып  табылады,  олар  оң  әсер 
ететіндіктен,  оқыту  практикасына  енгізуге  негіз  болады.  Мынадай 
зерттеу әдістері теориялық деңгейде пайдаланылады: абстракциялау, 
анализ және синтез, салыстыру, дедукция және индукция, модельдеу. 
Эмпирикалық деңгейде зерттеудің мынадай әдістері пайдаланылады: 
ғылыми-әдістемелік  әдебиетті  талдау,  ғылыми  бақылау,  оқыту 
тәжірибесін жинақтау, әңгімелесу, тәжірибелі оқыту, эксперименттік 
оқыту,  сынама  оқыту,  сауалнама,  тестілеу,  жұмыс  нәтижелерін 
статистикалық талдау. 
ЭКСПЕРИМЕНТТІК  ОҚЫТУ.  Қазіргі  психологиялық-дидакти-
калық  мәселелерді  зерттеу  әдістерінің  бірі.  Эксперименттік  оқыту 
жеке  және  ұжымдық  болып  екіге  бөлінеді.  Жеке  эксперименттік 
оқыту  адамның  психикалық  процестерінің  ерекшеліктерін,  экспери-
мент әдісімен қабылдау, ес, ойлау және т.б. психикалық процестерді 
зерттейді.  Ұжымдық  эксперименттік  оқыту  студенттер  топтарында, 
мектеп  сыныптарында,  балабақша  топтарында  өткізіледі.  Экспери-
менттік оқыту әдістемесі мынадай негізгі құрамдардан тұрады: 1) оқыту 
әдістері  мен  мазмұны  алдын  ала  жоспарланады;  2)  экспе рименттік 
оқытудың  нәтижесі  мен  ерекшеліктері  нақты  және  өз  уақытында 
белгіленеді;  3)  эксперименттік  оқытудың  әртүрлі  кезеңдерінде 
зерттелушінің психикалық даму деңгейі мен оқу мате риалын меңгеру 
деңгейін арнайы жүйелі тапсырмалардың көмегімен анықтайды.
ЭКСПРЕСС ӘДІС (лат. expressus – жеделдетілген). И.Давыдованың 
90  жылдары  әзірлеген  шет  тілін  жеделдете  оқыту  әдістерінің  бірі. 
Оқушыларға  тұрмыстық  қарым-қатынас  саласынан  алынған  тақы-
рыптық  сипаттағы  мәтіндер  жазылған  аудиокассетаны  тыңдау 
ұсынылады.  Әр  кассета  (60-90  минут)  бір  тақырыпқа  арналады. 
Жазудың  ерекшелігі  –  естіген  кезде  саналы  деңгейде  ажыратуға 
келмейтін  арнайы  дыбыстық  сигналдардың  қосылуы.  Бұл  –  тілді 
білетін  адамның  орташа  сөйлеу  ырғағынан  (минутына  240  буын) 

188
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
жоғары  болатын  жоғары  жылдамдықпен  оқылып  жазылған  оқу 
мәтіндері немесе олардың үзінділері, бұл тек бейсаналы түрде ғана 
қабылданады. Әдіс авторының пікірінше, мұндай ақпарат есте жақсы 
қалады және дәстүрлі оқытумен салыстырғанда азғантай уақыттың 
ішінде  көп  көлемде  сақталады.  Экспресс  әдіс  бойынша  өткізілетін 
сабақтардан әсер алу үшін барынша күш жұмсап жұмыс істеуі керек, 
бұл  жеделдетілген  оқу  әдістеріне  жүгінетін  адамдардың  көңілінен 
шыға бермейді. Оқушылар көбіне сабақтан жалығып, тастап кетеді. 
ЭКСТЕНСИВТІ  (лат.  extensivus  –  кеңейтілген,  созылмалы)  ОҚУ. 
Оқытудың түрі. Жалпы мазмұны қамтылатын мәтіннің айтарлықтай 
көлемін оқу шеберлігін қарастырады. Оқырманның назары мәтіннің 
формасына емес, мазмұнына аударылады, синтезге қарағанда анализ 
басым болады. Экстенсивті оқу барысында мағыналық болжамның 
маңызы зор, оның көмегімен мәтіннің мазмұнын түсіну қиындығын 
еңсеруге  болады.  Бұл  оқу  түрі  оқушылардың  мәтінмен  өз  бетінше 
жұмыс  істеуі  үшін  ұсынылады,  кейін  оқытушы  оларды  сынып 
сабақтарында бақылайды. 
ЭКСТЕРНАТ.  1.Ғылымдарды жедел оқып-үйрену жүйесі. Мектепте 
оқушы  1  сыныптан  бастап  «өте  жақсы»  дейтін  бағаға  оқып  келсе, 
10  сыныпта  мектептің  11  жылдық  білімі  бойынша  тестік  жүйеден 
өтсе,  мемлекеттік  емтихан  тапсыруға  рұқсат  етіледі.  Мемлекеттік 
емтиханды  тапсыру  нәтижесі  бойынша  жалпы  орта  білім  туралы 
аттестат  беріледі.  2.  Ерекше  санаттағы  адамдарға  арналған  оқыту 
нысандарының бірі. Мұнда білім алушылар білім беру ұйымдарына 
үнемі бармай-ақ, білім беру бағдарламаларын өз бетінше меңгереді 
және қорытынды мемлекеттік аттестаттауға жіберіледі.
ЭЛЕКТИВТІ КУРС. Негізгі оқулыққа қосымша болып табылатын 
оқулық немесе оқу құралы. Элективті курс белгілі бір елтанымдық 
тақырыпқа,  өнерге,  әдебиетке,  белгілі  бір  өңірдің  ерекшеліктеріне, 
танымал тұлғалардың өміріне арналуы мүмкін. 
ЭЛЕКТРОНДЫ  АУДАРМАШЫ.  Дискілерге  жазылған  немесе 
ғаламторға  орнатылған,  оңай  мәтінді  электронды  сөздіктердің 
көмегімен  автоматты  түрде  аударуға  мүмкіндік  беретін  арнайы 
бағдарламалық құралдар. 

189
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
ЭЛЕКТРОНДЫ  (грек.  ēlektron  –  шайыр,  кәріптас)    КІТАПХАНА              
(грек.  biblion  –  кітап  +  ...тека).  Пайдаланушыларға  телекоммуни-
кациялық  желі  арқылы  ғылыми,  оқу-әдістемелік  және  басқа  ар-
на лымды  ақпараттық  ресурстарды  беруді,  жинақтауды  және 
өзектендіруді қамтамасыз ететін аппараттық-бағдарламалық кешен. 
Ақпараттық  жүйе,  есептеу  техникасының  құралдары  мен  ғаламтор 
қолданылатын  құжаттардың  және  ақпараттық  технологиялардың 
ұйымдастырылған,  жүйеленген  жиынтығы  (құжаттар  ауқымы). 
Электронды  кітапхана  ғаламтордың  көмегімен  электронды  түр-
де сақталған баспалармен танысу мүмкіндігін береді. Әдетте, элек-
тронды  кітапхананың  мәліметтер  базасы  қарапайым  кітапхана  ре-
сурстарының негізінде құрылады. 
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚ. 1.Басып шығарылған түпнұсқаны қай-
талайтын,  баспа  оқулығының  электронды  нұсқасы  (желілік  нұс-
қасы  ғаламторда  және/немесе  СD-ROM-да),  теориялық  бөлігі 
гипермәтіндік  тұрғыдан  ұйымдастырылуының,  мультимедиалық 
көр  некілік  құралдардың  және  практикалық  және  бақылау  тап сыр-
маларының  орындалуын  бақылауға  мүмкіндік  беретін  орнатылған 
кері байланыстың арқасында оның мүмкіндіктері кеңейтілген. Мұндай 
оқулық қолданыстағы қағаз тасымалдаушыдағы оқулыққа тіркелген 
веб-қосымша түрінде болуы мүмкін.  2.Басып шығарылған нұсқасы 
жоқ,  бейне  суреттерден,  анимациялар,  интерактивті  тапсырмалар 
мен кестелерден, кері байланысы бар практикалық тапсырмалардан 
тұратын  электронды  оқулық.  Электронды  оқулықтың  белгілі  бір 
құрылымы  болуы  тиіс,  оның  негізгі  компоненттері:  баспа  мәтіні, 
мультимедиалық  құраушылары  (бейне,  анимация,  дыбыстық  файл-
дар),  практикум  (жаттығулар,  бақылау  сұрақтары  мен  тесттер), 
орын далған  тапсырмалар  мен  жаттығулардың  статистикасы,  оқыту 
уақыты,  электронды  сөздік,  орнатылған  анықтамалық,  қашықтан 
қолдау көрсету блогы. 
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚЫТУ (ағылш. e-education). Ғаламтор техноло-
гияларды, электронды кітапханаларды, оқу-әдістемелік мультимедиа 
материалдарын пайдалануды көздейтін оқыту жүйесі.
ЭЛЕКТРОНДЫ  ПЕДАГОГИКА.  Мәні  –  ашық  білім  беру  жүйесі 
болып табылатын педагогикалық ғылымның жаңа бағыты. Жоғары 

190
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
технологиялы ақпараттық-білім беру орталарында оқыту және тәрбие 
беру әдістерін, формаларын зерттейді. 
ЭЛЕКТРОНДЫ  СӨЗДІК.  Түсіндірме  немесе  екітілді  сөздіктің 
электронды нұсқасы не дискіге жазылған,  не ғаламторға орнатылған 
арнайы  жасалған  сөздік. Электронды  сөздіктердің  артықшылығы  – 
іздеу  жүйесінің  ыңғайлылығы,  көлемі  үлкен,  оқу  барысын  қолдау 
үшін компьютер жүйесіне қосылу мүмкіндігі. 
ЭЛЕКТРОНДЫ  ТАҚТА  (ағылш.  white  board).  1.  Компьютерлік 
тех нологиялар  негізді  оқыту  құралы,  пернетақтаның  немесе  қалам 
тәрізді арнайы құрылғының көмегімен өзара әрекеттесуге болатын, 
компьютердің  экраны  түріндегі  үлкен  экран  болып  табылады.    2. 
Бір желіге қосылып отырған әртүрлі компьютерлердің бірнеше пай-
да ла нушыларына  бір  үлгіні  бір  мезгілде  пайдалануға  мүмкіндік 
беретін графикалық немесе мәтіндік үлгілерді қолданатын компью-
терлік қосымша. Қашықтан оқыту кезінде электронды тақта телекон-
ференция өткізу кезінде немесе виртуалды аудиториялық сабақтарды 
ұйымдастыру кезінде пайдаланылады. 
ЭЛИТАРЛЫҚ  БІЛІМ.  Ерекше  дарынды  азаматтар  үшін  маман-
дандырылған білім беру ұйымдарында іске асырылатын білім беру 
бағдарламалары бойынша алатын білім.
ЭМПИРИКАЛЫҚ ӘДІС - (көне грек тілінен έμπειρία  - тәжірибе) 
–  таным  теориясындағы  сезімдік  тәжірибені  білімнің  қайнары  деп 
танитын  ғылыми    бағыт.  Қазіргі  кезеңде  ғылымның  барлық  сала-
ларында өнімді әдістердің бірі ретінде жиі қолданылады. Тіл оқыту 
әдістемесінде эмпирикалық әдіс теория және әдіснамамен бірге өзге 
тілді үйрету үдерісінде белсенді пайдаланылып жүр. Бұл әдістің негізгі 
мазмұны  тәжірибеге  және  сол  тәжірибеден  алынған  нәтижелерге 
сүйенетіндіктен, осы әдіс аясында бақылау, педагогикалық экспери-
мент  және  сұрақ-жауап  тәсілдері  жиі  қолданылады.  Оқытушы 
күнделікті тіл үйрету сабағында тыңдаушылардың тілдік материалды 
игеруін  анықтау  және  бекіту  мақсатында  бақылау  әдісін,  сонымен 
бірге  тілдік  материалдарды  тыңдаушылардың  ынтамен  қабылдау 
үшін әртүрлі эксперименттер жүргізеді. Сонымен қатар эмпирикалық 

191
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
әдістің сұрақ-жауап тәсілі де тілдік материалдарды сапалы игеруге 
көмегін тигізеді.
ЭПИПРОЕКТОР (грек. epi – үстінен, кейін + лат. projector – алдына 
қарай  шығыңқы).  Жарық  техникалық  оқыту  құралдарының  бірі, 
статистикалық  проекция  аппараты,  экранға  мәтін,  иллюстрация, 
кітапқа салынған фотосурет және т.б. сияқты мөлдір емес нысандарды 
экраннан көрсетуге арналған. 
ЭССЕ (фр. тіл. essai - тәжірибе, лат. exagium – құрау). Философиялық, 
әдеби, тарихи, публицистикалық, әлеуметтанулық, саяси және тағы 
басқа саладағы ғылыми емес, автордың жеке көзқарасын білдіретін 
прозалық  мәтін.  Жанр  ретінде  енгізген  1580  ж.  Мишель  Монтень 
болатын, ал «эссе» сөзін бірінші рет қолданып, осы жанрда 1597 жылы 
Фрэнсис Бэкон кітаптарын жазып шығарды. Эссе екіге бөлінеді: 1) 
субъективті;  негізгі  мақсаты  –  авторды  жан-жақты  ашу,  таныту.  2) 
объективті; негізгі мақсаты – белгілі бір ғылыми тақырып бойынша 
автордың көзқарасын ашу, таныту.
ЭТНОЛИНГВИСТИКА -  (грек. ethnos – халық, тайпа және линг-
вистика)  –  тілді  зерттеуде  оның  мәдениетке  қатынасын,  тілдің  да-
муы  мен  қызмет  етуіндегі  тілдердің  байланысын,  этномәдениетті, 
этнопсихологияны негізгі нысана ететін лингвистиканың бағыты.           
 

192
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Азимов Э.Г., Щукин А.Н. Новый словарь методических терминов 
и понятий. –Москва, 2009. – 446 с.
2. Әдістеме әлемінде. – Алматы, 2009. – 366 б.
3.  Қазақша-орысша,  орысша-қазақша  терминологиялық  сөздік.                
– Алматы, 2014. – 507 б.
4. Тіл білімі терминдерінің сөздігі. –Алматы, 2012. – 385 б.
5.  Қазақ  тілі  терминдерінің  салалық  ғылыми  түсіндірме  сөздігі: 
Педагогика және психология. – Алматы, «Мектеп», 2002. – 256 б. 

Мазмұны
Алғы сөз..........................................................................................
3
А....................................................................................................... 
5
Ә.......................................................................................................
18
Б.......................................................................................................  23
В.......................................................................................................
39
Г........................................................................................................
40
Ғ.......................................................................................................  43
Д.......................................................................................................
44
Е.......................................................................................................  53
Ж......................................................................................................   54
З.......................................................................................................
67
И.......................................................................................................
68
Й ......................................................................................................
72
К.......................................................................................................
72
Қ.......................................................................................................
85
Л.......................................................................................................
90
М......................................................................................................
93
Н....................................................................................................... 104
О....................................................................................................... 104
Ө....................................................................................................... 139
П....................................................................................................... 141
Р........................................................................................................ 149
С.......................................................................................................  151
Т.......................................................................................................   164
Ұ....................................................................................................... 176
Ү.......................................................................................................   178
Ф...................................................................................................... 180
Х.......................................................................................................   180
Ш..................................................................................................... 181
Ы......................................................................................................   184
І........................................................................................................ 185
Э....................................................................................................... 185
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.................................................  192

 
ӘДІСКЕР
АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
Редакторы 
А. Мағзұмбекова
Корректоры 
Ж. Жақсыбеков
Компьютерде беттеген 
С. Баубекова
Терілуге берілген күні 23.11.2016 
Басуға қол қойылған күні 15.12.2016
Пішімі 60х84 1/16. Шартты баспа табағы 11,3.
Таралымы 1000 дана. 
Тапсырыс берушінің файлдарынан Қазақстан Республикасы
«Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды.
050002, Алматы қаласы, М. Мақатаев көшесі, 41.