Ш. Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық Үйлестіру-әдістемелік орталығЫ

179
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
қатар  бағалауға  келмейтін  шығармашылық  қарекет  тәжірибесі  мен 
тұлғалық  қатынастардың  қалыптасуы  да  кіретін  болғандықтан, 
үлгермеушілікті  қанағаттанғысыз  бағалармен  теңдестіруге  бол-
майды. Үлгермеушілік оқушылардың жалпы мәдениеті мен тәрбие-
сіндегі  елеулі  кемшіліктермен  байланысты  неғұрлым  кең  көлемді 
құбылыс.  Үлгермеушілік  мектептегі  оқытуды  дараландыру  үшін 
жағдай  жасаудың  қиындығынан  туындайтын,  қазіргі  мектептің  ең 
өзекті  проблемаларының  бірі.  Үлгермеушілікті  жою  үшін  жекелеп 
оқыту  сабақтары,  оқу  тапсырмаларын  жеке-жеке  кезеңдерге  бөлу, 
сауалнаманың  ерекше  шарттары,  қосымша  сабақтар  қолданылады. 
Сондай-ақ  2-3  пәннен  жылдық  бағалары  қанағаттанғысыз  оқушы-
ларды келесі сыныпқа шартты түрде көшіру қолданылады. Шартты 
түрде көшіру сыныпта екінші жылға қалушыларды азайтуға мүмкін-
дік  береді.  Дүниежүзілік  практика  екінші  жыл  оқу  оқушыға  пайда 
бермейтінін, жастардың жалпы білім деңгейін төмендетіп, құлықтық 
тәлім-тәрбиеге зиян келтіретінін көрсетеді.
ҮЛГЕРІМ. Оқушылардың оқу бағдарламасымен белгіленген білім, 
білік,  дағдыны  олардың  тереңдігі,  саналылығы,  толықтығы  мен 
беріктілігі тұрғысынан меңгеру дәрежесі. Үлгерім балмен бағаланып 
көрсетіледі. Бағалардың жекелеген пәндер бойынша салыстырмалы 
мәліметтері  әрбір  оқу  пәні,  пәндер  циклі,  сынып  немесе  мектеп 
бойынша үлгерімді көрсетеді. Оқушылардың жоғары үлгеріміне ди-
дактикалық  әдістер  мен  құралдар  жүйесі,  сондай-ақ  тәрбиелік  іс-
шаралар арқылы қол жеткізуге болады. Жақсы үлгерім пәнді сапалы 
оқытумен  қатар  өзіндік  жұмыстарын  жақсы  ұйымдастыруына 
байланысты. Сонымен қатар мұнда күнделікті, тоқсандық, жылдық 
тексерудің мәні де зор. Оқытуда оқушылардың жас өзгешеліктеріне 
қарай жеке ерекшеліктерін де ескеру керек.
ҮЛГІ (лат. рrаесеdеns (рrаесеdеntis) – бұрынғы, осының алдындағы) 
МӘТІН.  Белгілі  бір  тілдік  тұлғаға  және  оның  айналасына,  оның 
ішінде  негізін  құраушылар  мен  замандастарына  белгілі  мәтін 
(Ю.Н.Караулов). Тілшілер мен әдіскерлердің қазіргі жұмыстарында 
мұндай  мәтіндерді  ғылыми  зерттеу  мәнмәтіндерінде  ғана  емес, 
сондай-ақ  инофондарды  әлеуметтік-мәдени  тұрғыдан  бейімдеу 

180
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
бойынша  оқу  процесіне  семантикалық  орталық  ретінде  енгізу 
қажеттілігі мен мақсаттылығы негізделіп отыр.
- Ф -
ФАКУЛЬТАТИВТІК САБАҚ. Жеке мәселе, курс, тақырып бойынша 
оқушылардың  қалауы  мен  қызығушылығына  сәйкес  білімдерін  те-
рең детуге  арналған  міндетті  емес  сабақ.  Факультатив  сабақтың  екі 
түрі болады: біріншісі – негізгі оқу пәніне қосымша тереңірек білім 
беруге арналып, ондағы тақырыптармен қатар жүргізіледі. Екіншісі – 
қабілеті мен қызығушылығы айқындалған, соған сәйкес ғылыми және 
қолданбалы білімін арттыратын арнайы факультатив курстарын өтуге 
мүмкіндік  береді.  Сондай-ақ  арнайы  факультативтік  практикумдар 
(электртехника, іс жүргізу және т.б.) түрінде де өтілуі мүмкін. Жоғары 
сыныптардағы факультатив сабақтары дәріс, лабораториялық жұмыс, 
т.б.  түрінде  жүргізіледі.  Факультатив  сабақтың  қорытынды  бағасы 
орта білім туралы аттестатқа түсіріледі.
ФЛАНЕЛЕГРАФ (фр. – flanelle фланель + грек. graphō – жазамын). 
Оқу суреттерінің көмегімен жағдаятты фланель матасымен тартылған 
тақтаға көрсетуге мүмкіндік беретін оқу құралы. 
ФЛЭШ-КАРТАЛАР  (ағылш.  flashcards).  Суреттер,  диалог  сөзде-
рінен,  мәтін  үзінділерінен  және  т.б.  тұратын,  тілді  ойын  түрінде 
оқыту құралы ретінде пайдаланылатын карточкалар. 
ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУ. Оқушылардың есту-айту дағдыла-
рын  қалыптастыруға  және  жетілдіруге  арналған  сабақ  кезеңі. 
Фонетикалық  жаттығу  үйреніп  жатқан  тілге  ауысуға  көмектеседі, 
оқушылардың  есту  және  сөйлеу  аппаратын  теңшеуді  қамтамасыз 
етеді.  Фонетикалық  жаттығуға  5-10    минут  беріледі,  оның  түрлері 
көп:  оқытушының  ауызша  әңгімесі,  бұрын  жаттаған  сөйлеу  үлгі-
лерін  хормен  қайталау,  мақал-мәтел,  жаңылтпаш,  тақпақ  жаттау. 
Фонетикалық жаттығу ойын түрінде өткізілуі де мүмкін. 
ФОНЕТИКАЛЫҚ  ТРАНCКРИПЦИЯ.  Айтылымды  нақты  беру 
мақсатында ауызекі сөйлеу тілін жазу тәсілі. 
- Х -
ХАТТАМА  (грек.  рrōtokоllon  –  манускрипттің  бірінші  парағы). 

181
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
Белгілі бір форма бойынша ұйымдастырылған ауызша монологтық 
және диалогтық сөйлеудің негізгі мазмұнын бекіту, жазбаша хабар-
лама түрі.
ХОРМЕН ОҚУ. Ұжымдық оқуды ұйымдастыру формасы; графикалық 
мәтінді топ болып дауыстап айту. 
ХОРМЕН  (грек.  сhоros  –  хор)  СӨЙЛЕУ.  Сөйлеудің  бір  түрі; 
сөйлеудің дыбыстық түріне баса назар аударылады, жаттығу уақытын 
тығыздайды.  Бастапқы  кезеңде  хормен  айту  өзге  тілде  сөйлеу 
қорқынышынан арылтады. 
ХРЕСТОМАТИЯ (грек. chrēstos – жақсы, пайдалы + manthanō – зерт-
теймін). Оқуға арналған мәтіндер және жазушылардың, ғалымдардың 
туындылары,  сондай-ақ  ғылыми  мәтіндер  немесе  олардан  алған 
үзінділердің жинағын көрсететін оқу құралы. 
ХҰСНИ ХАТ (араб. хусни – көркем, сұлу). Ертеректегі мектептердің 
бастауыш  сыныптарында  ана  тілінде  таза,  көрікті  етіп  жазуға  үй-
ретуге  арналған  жаттығу  жұмыстары.  Жазудың  түріне  қарай  жазу 
жол дарының шетіне арнайы графикалық торкөз қолданылған. Әріп 
таң баларын  әдемілеп  жазу  мәнеріне,  мөлшерлеп  қиюластыруға  ай-
рық  ша назар аударылған.
- Ш -
ШАПШАҢ СӨЙЛЕУ. Коммуникативті сөйлеу сапасы, яғни ауызша 
сөйлеуді  және  түрлі  тілдік  құралдарды  өздігінен  еркін  меңгеру 
сапасы. Шапшаң сөйлеу шет тілін меңгеру деңгейінің көрсеткіші ре-
тін де қолданылады.
ШЕБЕРЛІК САБАҒЫ. Сабақ өткізудің практикалық әдіс-тәсілдері 
мен технологиялар көрсетілетін (кейде нақты сабақ барысында) оқы-
тушының біліктілігін арттыру жүйесіндегі оқыту сабағының бір түрі.
ШЕТ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ. 1. Шет тілін меңгеруге 
бағытталған  әдістер,  тәсілдер,  оқыту  тәсілдерінің  жиынтығы.  Шет 
тілдерін  оқыту  әдістемесінің  жалпы  түрі  және  жеке  түрі  болады. 
Шет тілдерін оқытудың жалпы әдістемесі – зерттелініп отырған тіл 
қандай болса да, шет тілін үйрету процесінің жалпы заңдылықтары 
мен ерекшеліктерін зерттеумен айналысады. Шет тілдерін оқытудың