Айтимов мұрат жолдасбекович

50                                           
 
2.1 -  кестенің  жалғасы 
 
1 
2 
3 
Электрлік ток + 
Магниттік өріс 
- " - 
Магниттрезистивті әсер 
электрлік заряд 
Электромагнитное 
излучение 
Катодолюминисценция 
электрлік заряд + 
тығыздық 
Электрлік өріс 
1 электросиымдылықты өзгерту 
Электрлік 
заряд 
+ 
жылдамдық 
Электрлік ток 
Электр  тоғының пайда болуы 
Электромагнитті 
сәулелену 
Электрлік өріс 
Фотоэлектрлік әсер 
 
- " - 
Вентилді фотоәсер 
 
 
Электрлік өріс 
Кикоин-Носков әсері 
Электромагнитті 
сәулелену + Өткізу 
Электромагниттік 
сәулелену 
Ағында екілік сыну 
Электромагнитті 
сәулелену  +  электрлік 
өріс 
Сыну көрсеткіші 
Поккельс 
әсері 
(сызықтық 
электрооптикалық) 
 
Төтенше  оқиғаларды  мониторингтеу  жүйесінде  бақыланатын  ФШ 
қолданылады, мысалы, сел қауіпін бақылауда, электрлік емес ФШ электрлікке 
түрлендіруде өңдеу және алдағы кезеңде қолданудың ең қолайлысы ретінде 2.2 
кестені  алуға  болады.  Өлшеу  техникасының  алдағы  дамуында,  жеке  алғанда 
датчик жасауда, белгілі және жаңадан ашылып жатқан физикалық әсерлер мен 
құбылыстар, әсіресе нано өлшемді элементтер мен құрылымдары, оның ішінде 
тірі  табиғат  зерттеуде  қолданылады.  Бұндай  барлық  жаңашылдық  өлшеудің 
ақпараттығын жылдам арттырады, ал датчиктерді кең қолданысты етіп әртүрлі 
салада  ыңғайландырады,  оның  ішінде  арнайы  қолданыста  болады:  ашық 
космос, ядролық реакторлар, өртке қауіпті орталар т.б. 
Мысал  ретінде  2.2.  кестеде  ашылып  жатқан  және  өлшеу  тәжірибесі 
жүзінде  қолданылатын физикалық әсерлер мен құбылыстар келтірілген. Айта 
кету  керек,  кестеде  ФШ  аз  бөлігі  келтірілген,  себебі  даму  шамасына  қарай 
олардың  саны  үнемі  өсуде,  атап,    айтқанда,  ғылым  мен  техниканың  мынадай 
салалары, материал жүргізу, қатты дене физикасы, электроника, химия т.б. 
 
Кесте  2.2  -  ФШД  тәжірибе  жүзінде  қолданылатын  және  жарияланған 
физикалық әсерлер мен құбылыстар 
 
№ 
р\н 
Тәжірибе жүзінде қолданылатын және жарияланған физикалық әсерлер 
мен құбылыстар 
1 
2 
1 
Сиымдылықты 
2 
Пьезоэлектрлік 

51                                           
 
2.2 -  кестенің  жалғасы 
 
1 
2 
3 
Дифференциалды-трансформаторлық 
4 
Термоэлектрлік 
5 
Тензорезистивті 
6 
Потенциометрлік 
7 
Ток айналмалы 
8 
Термисторлы 
9 
Холл эффектісі 
10  Пьезорезистивті 
12  Магниторезистивті 
13  БАТ 
14  Пьезорезонансты 
15  Индукционды 
16  Кориолис әсері 
17  Виганд әсері 
 
2.3    кестеде  төтенше  оқиғалар  мониторингінде  қолданылатын  нақты 
физикалық әсерлер келтірілген.  
 
Кесте  2.3-  Төтенше  оқиғаларды  мониторингтеу  жүйелерінің  физикалық 
шамалары, түрлену әдістері 
 
Физикалық 
параметрі 
Қабылданатын 
элемент 
ФШ түрлендіргіш / 
эл. парам 
Электрлік параметр 
1 
2 
3 
4 
Атмосфералық 
қысым 
Серпінді 
мембрана, 
анемометрлік 
қорапша  
Жоғары жиілікті 
резонатор  
(деформация / 
резонанстық 
жиілік)  
Жоғары резонанстік 
жиілік 
Жел 
жылдамдығы 
Пропеллер 
Синхронды  
электрлік генератор 
Импульстер жиілігі 
Қыздырылған 
терморезистор 
Термоанемометр 
Терморезистор–
лардың кедергі 
айырмасы 
Жарықтылығы  Фоторезистор 
Фоторезистор 
Электрлік кедергі 
Температура 
Терморезистор 
Терморезистор 
Электрлік кедергі 
 

52                                           
 
2.3 -  кестенің  жалғасы 
 
1 
2 
3 
4 
Азимут 
(бұрыштық 
орын 
ауыстыру) 
Кодтық 
бетперде 
Жоғары жиілікті 
резонатор  
 
Жоғары жиілікті 
резонатордың 
резонанстық жиілігі  
Ылғалдылығы 
Гигристор 
Гигристор 
Электрлік кедергі 
Акустикалық 
шуыл деңгейі 
Серпінді 
мембрана 
Жоғары жиілікті 
резонатор  
(резонанстық 
жиілік 
деформациясы)  
Жоғары резонанстік 
жиілік 
 
Физикалық  шамалардың  базалық  әдістері  мен  құрылымдық  түрлендіру 
формулаларын 
қарастырмас 
бұрын, 
төтенше 
жағдайлардың 
негізгі 
құбылыстары мысалы су деңгейі мен қар қалыңдығы, жартасты массивтердегі 
кернеу,  жел  жылдамдығы,  су  шығыны  және  т.б.  күштік  параметр  ретінде, 
дербес  алғанда  деформация  мен  қысым  ретінде,  ал  өзге  параметрлер,  күн 
сәулесі радиациясы, қар, су температурасы және т.б. жылулық параметр ретінде  
түрлендіруге    болады.  Осыған  байланысты,    негізгі  зерттеулерді  көпқызметті 
қысым мен температура датчиктеріне байланысты жүргіземіз [35, 36].     
 
2.2.2 Қысымды өлшеу тәсілдері 
Қарастырылатын  базалық  түрлендіру  тәсілдері  толығырақ,  ал  тәжірибе 
жүзінде аз қолданылатындар аз көлемде қарастырылған. 
1. Түрлендірудің сиымдылық тәсілі. 
Жалпы  алғанда  түрлендірудің  бұл  тәсілі  түрлендірудің  құрылымдық 
формуласы түрінде берілуі мүмкін: 
 
Х (Р
Х
)

 Z
пр 

 (С
x
,q
x
) 

 U
x
 

 Y (

С
Х
, 

С
П
),   
 
 (2.1) 
 
мұндағы X, Y–сәйкесінше, кіріс және шығыс шамалар; Z
пр
 –аралық шамалар; C
x 
– ЭС сиымдылықты өзгерту (параметрлік түрлендіру);  
q
x
– ЭС зарядын өзгерту  (генераторлық түрлендіргіш). 
 
Өз  кезегінде,  жылжымалы  электродты    жазық  конденсаторлы  түріндегі 
қарапайым  сиымдылықты  түрлендіргішке  құраушылар  (2.1)  түрінде 
көрсетіледі: 
h
s
P
С
Х






0
                
 
 
 
     (2.2) 
 
Сиымдылық  датчиктің  сезімталдығы  қозғалмалы  электрод  орналасуы 
бойынша анықталады: