95
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
керіс жасауға келіп тіреледі. Сондықтан радикализм деген түсінік қандай да
бір біртұтас тұжырымдама емес, күрес əдістерімен анықталады. Радикалдар
дүниенің орналасу қалыбын да, реформалық баяу эволюциялық жолды да қа-
былдамайды. Əдетте, олардың ұстанымы ымырасыздығымен, ал кейде тота-
литарлық ұйым реңкімен де ерекшеленеді. Радикалдар үшін барлық əрекет
бірыңғай мақсатқа бағынады, ал мақсат тəсілді ақтап шығады. Радикализмге
күрделі мəселелерді шешудің оңай тəсілдерін іздеу, өзгерісті шешімді түр-
де жоспарлап қоюға ұмтылу, рационалды басқару мүмкіндіктерін абсолют-
тендіру, саяси əрекеттің тəсілдері мен мақсаттарының арасының ажырауына
соқтырып оқиғаны жеделдетуге талпыну (мақсаттар игілікті, жүзеге асыру
тəсілдері абыройсыз болуы мүмкін) тəн; төтенше саяси əрекеттерді қолда-
нуға табанды түрде ұмтылу, мұның соңы зорлық-зомбылыққа, қандай да бір
саяси мəселені осылай тиімді шешуге болады деген сенімге əкеледі; құқықты
елемеу, мұнысын өздері бостандық көрінісі ретінде қарастырады жəне т.с.с.
(қар. Экстремизм, Лаңкестік).
РЕПАТРИАНТ (лат. repatriate – қайтамын, ор. репатриант, ағыл.
Repatriate) – əр түрлі жағдайларға байланысты басқа ел аумағында қалып
қойған тұлғалардың тұрақты мекені немесе шығу тегі, азаматтығы тиесілі өз
еліне қайтуы. Р. қайтуы халықаралық шарттардың (мысалы, Р.-əскери тұтқын-
дар) негізінде жүзеге асады, алайда кейде шарттан тыс та жағдайлар болуы
мүмкін, мұндайда оны жүзеге асыру мүмкіндігі бұған мүдделі мемлекеттің
немесе мемлекеттердің заңдары негізінде алдын ала қарастырылуы керек.
Əскери тұтқындарды атамекеніне қайтару міндеттілігі 1949 жылғы Соғыста
құрбан болғандарды қорғау туралы Женева конвенциясында қарастырылған.
Р. құқықтық жағдайы халықаралық шарттармен, сондай-ақ мемлекетшілік
актілермен реттеледі. Мəжбүрлі түрде басқа елде болған жылдары «этностық
жадын» сақтау тəжірибесі болса да, олар Отанына қайтқанда, Отаны да қан-
ша дегенмен бөгде мəдени орта болып табылатындықтан, кейбір қиындықтар
туады, осыған байланысты олар толыққанды əлеуметтік тіршілік қарекеті-
не кірісуге септесетін бейімделу іс-шараларын жүргізуді керек етеді (қар.
Босқын, Мигрант, Этностық көші-қон, Оралман).
РЕСМИ ТІЛ (ор. официальный язык, ағыл. offi cial language) – 1. Мем-
лекетте ерекше мəртебесі бар Тіл. 2. Халықаралық ұйымдарда, конферен-
цияларда, саммиттерде т.с.с. жұмыс тілі ретінде қабылданған тіл. Ұғымдық
көлемі жағынан Р.т. Мемлекеттік тілмен бірдей, алайда, құқықтық жағдайы
жағынан кейбір елдерде өзгеше қабылданады. Соған орай, кейде Р.т. мен
Мемлекеттік тілдің мынадай айырмашылығы көрсетіледі: Р.т. – мемлекеттік
басқару, заң шығару, сот жүргізу т.с.с. тілі, ал Мемлекеттік тіл – саяси, əлеу-
меттік, мəдени салаларда пайдаланылып, символикалық жəне интеграциялық
функциялар атқаратын тіл (қар. Автохтондық тіл, Мемлекеттік бірегейлік,
96
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Жергілікті тіл, Миноритарлық тіл, Ұлтаралық қатынас тілі, Қазақстан
тілдері, Тілдік саясат).
РУХАНИ ОТАРШЫЛДЫҚ (ор. духовный колониализм, ағыл. spiritual
colonialism) – Азия, Африка, Латын Америкасы халықтарының əлемдік шар-
уашылықтағы теңдіксіз, тəуелді, қаналушы жағдайын негіздеу, ақтау жəне
бекіту мақсатында бұқаралық санасы мен əлеуметтік психологиясына идео-
логиялық əсер ету жүйесі. Рухани отаршылдық басқыншылық дəуірінде-ақ
нəсілдің, яғни «жоғары» нəсілдің, басқа «төмен» нəсілдерден басымдылығы
жөніндегі нəсілшілдік теориялар негізінде пайда болды. Рухани отаршыл-
дықтың басты мүддесі сол, мұнда дамыған Батыс мəдениеті «мешеу Шығыс-
тың» немесе «Оңтүстіктің» мəдениетінен артықшылығы жөніндегі концеп-
ция бірінші орынға қойылады.
Отаршылдық жүйенің құлауы мен ондаған жас мемлекеттердің қалыпта-
суы заманында негізгі мақсаты батыстық даму жолының тарихи заңдылығы
мен қажеттілігі жөніндегі идеяны əлем халықтарының бұқаралық санасына
сіңдіру болған жаңа отаршылдықты идеологиялық тұрғыдан негіздеу жəне
насихаттауды қамтамасыз ету рухани отаршылдықтың негізгі міндетіне ай-
налды. Бұл үшін «ақпараттық империализмнің» интернет, телехабар, радио
жəне тағы басқа ақпараттық ықпалдың көптеген құралдары қолданылады.
Рухани отаршылдыққа қарсы күресті азаттық алған халықтар ғана емес,
сонымен бірге осы идеологиядан мəдени зиян шеккен дамушы елдер мен
үшінші əлем мемлекеттері белсенді жүргізуде. Олар адамдарды рухани азат
ету үшін ұлттық мəдениетті жандандырып, оның элементтерін бүкілəлемдік
мəдени ортаға жеткізу қажет деп есептейді. Бірақ, батыс мəдениетінің идео-
логиялық тұжырымдарының бет қаратпас қысымының себебінен болар,
бірқатар азаттық алған елдерде дəстүрлі рухани құндылықтардың, оның
ішінде діни құндылықтардың жандануы ұлттық өзгешелік пен тұйықтық не-
гізінде батыс мəдениетінің қандай жетістігін болсын теріске шығару арқылы
жүргізілуде. Мысалы, африкалық халықтардың эндогендік даму тұжы-
рымдамасы – негритюд жəне этноконфессионалдық шығу тегі бөлек басқа
мəдениетке қатысты діни фундаменталистік экстремизм – осы себепті пайда
болған. Керісінше, дамушы елдердегі халықтардың сан ғасырлық мəдениеті
батыс мəдениетіне қарсы қойылмаса, ондағы ұлттық сонылықтың қалыпта-
суы, ұлттық сананың оянуы мен дамуы табысты болады. Бұл елдер батыстың
бұқаралық ақпарат құралдарының озбырлығын тоқтату үшін жаңа халықа-
ралық ақпараттық тəртіп орнатуды талап етеді, өздерінің ақпараттық агент-
тіктері мен халықаралық бірлестіктерін құрады. Олар халықтардың рухани
даму құралы ретінде халықаралық мəдени байланыстардың жан-жақты да-
муын қолдайды (қар. Отарсыздандыру, Жихад, Еуропацентризм, Ұлттық
қауіпсіздік, Ұлттық тəуелсіздік, Ұлт-азаттық қозғалыс, Ішкі істерге қол
сұқпау принципі).
Достарыңызбен бөлісу: |
